بخشی از مطلب
گونه شناسی، عناصر و اجزای معماری ایران
در دوره ساسانی
چکیده
معماری اسامی ایران تداوم طبیعی معماری دوره ساسانی است و شناخت و مطالعه
این معماری می تواند راه گشای ما در شناخت معماری دوره اسامی و جنب ههای
مختلف آن باشد. متأسفانه علی رغم این مهم معماری این دوره به طور شایسته و
جامع شناسایی و مطالعه نشده و ابهامات اساسی در خصوص سیر تحول و تکامل
این معماری، تاریخ گذاری بناهای بر جای مانده، گون هشناسی، عناصر و اجزا،
تکنیک ها، شیوه های معماری و موارد دیگر وجود دارد.
معماری ساسانی در حقیقت تداوم و تکامل معماری اشکانی است. تمرکز
توان معماری به ساخت بنای کاخ ها و معابد)در کنار تنوع گسترده ای از بناها
با کارکردهای مختلف(، استفاده از نقشه هایی با عنصر مسلط ایوان، گنبدخانه و
صحن، توانایی بسیار در برپایی سازه های طاق و گنبد، استفاده استادانه از مصالح
در دسترس، به ویژه سنگ لاشه و ماط گچ، استفاده گسترده و هنرمندانه از تزیین
گچ بری و موارد دیگر از شاخصه های معماری ایران دوره ساسانی است که در این
مقاله به آن پرداخته م یشود.
مقدمه
در سال 224 میادی با تأسیس سلسله ی ساسانی فرهنگ و تمدن ایرانی جان
دوباره ای گرفت و زمینه ای فراهم شد تا هنرهای مختلف از جمله معماری رشد
و توسعه پیدا کند. معماری هخامنشی حداقل در طرح و کلیات استقلال داشت
و به عنوان یک شیوه)شیوه پارسی( مطرح است)پیرنیا، 1382 : 38 - 91 (. با سقوط
امپراتوری هخامنشی و تسلط یونانیان و سپس روی کار آمدن اشکانیان، این شیوه
تداوم پیدا نکرد و شیوه جدیدی)شیوه پارتی()همان: 92 - 129 ( جایگزین آن شد که از
نظر طرح، عناصر، تزیینات، اجرا و حتی مصالح با شیوه پارسی متفاوت بود. شیوه
جدید هرچند شالوده معماری دوره ساسانی را شکل داد، اما به جهت تنوع طر حها،
اجزا و عناصر به کار رفته و نیز اقتباس زیاد از معماری مناطق مختلف، بیشتر یک
مرحله انتقالی و مجموعه ای از تجربه ها محسوب می شود؛ تجربه هایی که در دوره
ساسانی به شیوه ای مستقل و متکامل تبدیل شد و در قالب معماری اسامی به
حیات خود ادامه داد.
معماری ساسانی در کنار تداوم طر حها و تکنی کهای اشکانی، شاهد تکامل
طر حهای قبلی و نوآور یها، تکنی کها و اجزا و عناصر جدید است. از جمله
مهمترین دستاوردهای این دوره اجرای گنبد بر زیربنای چهارگوش بود که از این
نظر، معماری جهان مدیون معماران ساسانی است. با توجه به اهمیت معماری
ساسانی در تاریخ معماری ایران در این مقاله تاش می شود گون هشناسی و اجزا و
عناصر این معماری مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد.
معماری ایران در دوره ساسانی
علی رغم حیات طولانی مدت سلسله ساسانی، آثار معماری زیادی از این دوره
برجای نمانده است؛ لذا مشکلاتی در مطالع هی سبک شناسی، تاریخ گذاری و
جنبه های مختلف معماری این دوره وجود دارد) 493 - 492 : Reuther,1939 (. با
توجه به این مشکلات و نیز همراه نبودن بسیاری از بناها با کتیب ههای تاریخی،
در حال حاضر سبک شناسی و منطق هبندی معماری ساسانی و مراحل تطور و تکامل
آن به صورت دقیق امکان پذیر نیست)شیپمان، 1384 : 121 (. از زمان نگارش مقاله
روتر) Reuther ( در مجموعه بررسی هنر ایران) 1387 ( و سپس مقاله هوف) )Huff
در دایرة المعارف ایرانیکا) 1987 (، پژوهش جامع دیگری در خصوص معماری ساسانی
انجام نشده، و تعجب برانگیز تر این که هیچ پژوهشی در این ارتباط در ایران
صورت نگرفته که توجیه پذیر نیست
گونه شناسی بناها
معماری ساسانی تنوع گسترده ای از بناهای مسکونی، کا خها، بناهای مذهبی، قلاع و
استحکامات نظامی، پل ها و موارد دیگر را شامل می شود اما بیشتر آثار باقیمانده،
مربوط به کا خها، بناهای مذهبی و تا حدودی پل ها و استحکامات نظامی است.
بناهای مذهبی
آ یین زردشتی دین رسمی ایران دوره ساسانی بود و بناهای مرتبط با این دین از
جایگاه مهمی برخوردار بودند. با این حال گونه شناسی این بناها محل بحث است.
نظری هی غالب این است که ساختمان اصلی معابد، بناهای چهارطاقی مستقلی بودند
که در زیر آنها آتش مقدس فروزان بوده و در طول مراسم مذهبی از دهان ههای
چهارگانه برای مؤمنان قابل مشاهده بوده است و هم چنین مجموع ههایی وجود
داشته که آتش در مواقع دیگر در داخل آن نگهداری می شده است 1. امروزه این
تصور با توجه به متون مذهبی و نیز داده های باستان شناسی مورد تردید قرار
گرفته است) 331 - 330 : Huff,1987 (. از نقطه نظر معماری بناهای مذهبی این
دوره را می توان به سه دسته کلی تقسی مبندی نمود 2:
1. مجموع ههای مذهبی که هسته ی مرکزی آن ها را یک چهارطاقی گنبددار
و راهرو مسقف پیرامون آن تشکیل می دهد و فضاهایی با کارکردهای مختلف
پیرامون این بخش قرار م یگیرد)تخ تسلیمان)شکل 1( و کوه خواجه از این
جمله اند(.
2. آتشکده ها و آتشگاه های آزاد و مستقلی که شامل یک چهارطاقی گنبددار
و راهرو مسقف پیرامون آن می شود)چهارطاقی فیروزآباد یا تخ تنشین)شکل 2(،
تورنگ تپه و کازرون از این جمله اند(.
3. چهارطاق یهای گنبددار و مستقلی که چهار دهانه وسیع و گشاده به اطراف
دارند و فضای داخلی آن ها از همه طرف قابل مشاهده است)چهارطاقی نیاسر)شکل
4( از این جمل ه است(.
به دست هبندی فوق م یتوان گروه دیگری که در ارتباط با ایزدان آناهیتا و مهر
قرار داشتند، اضافه کرد که شاخ صترین نمونه آن معبد آناهیتای بیشاپور است که
به شیو هی خاص و با سن گ تراشیده ساخته شده است)سرفراز، 1366 : 62 - 70 (.
در ارتباط با کارکرد و تاری خگذاری گروه سوم مباحث زیادی مطرح است. به
نوشته هوف: اصطاح چهارطاق در اصل یک بنای چهارگوش را می رساند که
مشتمل بر چهار قوس در میان جرزهای گوشه ایست یا این که فقط به چهار
دیوار ختم می شود و فضای میانی آن با کمک فیلپوش ها مسقف می شود. این
بناها به اعتقاد آندره گدار و ک. اردمان، ویران ههای آتشکد ههای ساسانی هستند
که به صورت چتری بر روی آتش مقدس کشیده می شده است و آتش از فاصله
دور از میان دهانه های چهارطاقی قابل مشاهده بوده است. برخاف این نظر،
شواهد نشان می دهد معابد کهن ایرانی نسبت به فضای بیرون کاما بسته
بوده است)هوف، 1366 / 1: 401 - 402 (. فقدان سبک شناسی و تاریخ گذاری مشخص
سبب شده است تا هر نوع بنای چهارطاقی مستقل که فاقد مدارک مشخص
تاریخ گذاری است به عنوان آتشکده به این دوره نسبت داده شود)همانجا(.
کاخ ها
کا خها شاخص ترین بقایای معماری ساسانی و مهم ترین کار معماران این دوره
بوده است. این دسته از بناها علی رغم تنوع در طرح ، دارای چیدمان منظم با
محورهای متقارن و عنصر مسلط ایوان می باشند. کاخ های اردشیر اول در
فیروزآباد و قلعه دختر)شکل 5و 8(، دارای تالارهای پذیرایی به صورت ایوان عمیق
با اتاق های جانبی هستند که در برابر گنبدخانه مرکزی قرار گرفته اند. یک
حیاط با ایوا نها و تالارهایی پشت سر آن ها از بخ شهای مسکونی کاخ هستند.
اتا قها و فضاهای خصوصی احتمالاً در طبقه دوم قرار داشته است. کاخ شاهپور
در بیشاپور)شکل 9و 10 ( نمونه برجسته دیگری از اوایل دوره ساسانی است که تالار
بزرگ مرکزی آن به ابعاد هر ضلع 22 متر، با طاقچه های تزیینی زیبایی مزین
شده بود و گنبد عظیمی بر آن قرار داشته است)شیپمان، 1384 : 129 (. مدارک
مکشوفه از قلعه دختر، فیروزآباد و تیسفون وجود فضاهای اختصاصی و مسکونی را در
طبقه دوم تایید می کند) 374 - .)Huff,2005:373
از اواسط دوره ساسانی کاخ های اندکی بر جای مانده است. در این دوره ترکیب
شاخص ایوان و گنبدخانه به نظر می رسد بکناری نهاده شده است. در طاق
کسرا 3 )شکل 15 ( و نیز بنای همزمان آن در تخت سلیمان)شکل 1(، به نظر م یرسد
ایوان به عنصر شاخص و مسلط معماری کاخ تبدیل شده است) .)Huff,1987:332
کاخ های قرار گرفته بر صفه با راه پله هایی مانند ویرانه های کنگاور بیشتر به
اواخر دوره ساسانی منسوب است) .)Ibid
طرح اصلی کاخ های این دوره که شامل یک ایوان بزرگ و گنبدخانه ای در
پشت آن)به عنوان فضای عمومی و پذیرایی( و فضاهای کوچکتری در طبقات
بالاتر)به عنوان فضاهای اختصاصی و مسکونی( است، بعدها الگوی کا خها و
خانه های اربابی شده و حداقل تا دوره قاجار تداوم پیدا م یکند. این طرح و تداوم
آن، توسط هوف مورد مطالعه قرار گرفته است) 395 - .)Huff,2005:371
همچنین باید اشاره کرد در کنار کا خهایی با پوشش طاق و گنبد کاخ هایی با
پوشش مسطح تیرپوش و ایوان ستوندار)مشابه نمون ههای دوره هخامنشی( وجود
داشته است که نقش سینی برنزی موزه برلین یکی از آن ها را نشان می دهد.
کا خهای ستوندار دوره صفویه
تداوم چنین سنتی است) Pope,1933:75 (. این نقش از طرف دیگر وجود
بنای کوشکی یا کاخ های ساخته شده در میان باغ را گواهی می دهد) .)Ibid:83
از این دوره بناهایی بر جای مانده که ترکیبی از کاخ و دژ است. قلعه دختر فیروزآباد
نمونه شاخص این گونه است)شیپمان، 1384 : 128 (.
مناطق مسکونی
مناطق مسکونی کمتر مورد کاوش قرار گرفت هاند 4 )شیپمان، 1384 : 132 ( از این رو
در ارتباط با معماری مسکونی این دوره هیچ نوع سب کشناسی مشخصی وجود
ندارد. فقدان کاو شهای گسترده، وجود تنوع زیس تمحیطی و سن تهای متفاوت،
معماری مسکونی این دوره را دشوار می سازد. معماری خان هها و فضاهای
مسکونی دوره ساسانی در محوطه هایی چون تیسفون، طرح ساده شده کا خهای
این دوره هستند و اغلب شامل یک حیاط مرکزی و ایوانی در یک ضلع آن و
یا دو ایوان متقابل می شوند. فضاهای سرپوشیده دیگر پیرامون حیاط و ایوا نها
شکل می گرفتند. خانه های طبقات مرفه تر فضاهای معماری بیشتری داشتند. در
این خانه ها ایوان در میانه یک، دو، سه ضلع و در نقشه های کام لتر در چهار
ضلع حیاط جای می گرفت و نقشه چهارایوانی را شکل می داد)شکل 11 (. در
طرفین این ایوا نها اتاق هایی، تقریباً به صورت متقارن، قرار م یگرفتند. همه
ایوان ها از اهمیتی یکسان برخوردار نبودند، بزرگ ترین ایوان آشکارا مهم ترین
اتاق نیز بود. تعدادی از طاق ها و ایوان ها دارای طاقچه ها یا فرورفتگ یهای
دیواری بودند)روتر، 1387 : 687 - 690 (. خانه های مزبور در یک یا دو طبقه شکل
م یگرفتند)شیپمان، 1384 : 132 (. طبق هی دوم بیشتر با کارکرد مسکونی و طبق هی اول
با کارکرد خدماتی مورد استفاده قرار م یگرفته است)روتر، 1387 : 689 (
قلاع و استحکامات نظامی
بخشی دیگری از بقایای معماری دوره ساسانی شامل بناها و تأسیسات تدافعی از
جمله حصارهای پیرامون شهرها و محوطه های مسکونی، انواع قلع هها و دیوارهای
عظیم دفاعی با برج و باروهای بسیار است)شیپمان، 1384 : 133 ؛ کلایس، 1366 :
108 ( که متأسفانه یا به شدت تخریب شده اند و یا اینکه در دور ههای اسامی
بارها بازسازی شده و صورت اولیه ی خود را از دست داد هاند. حصار و تأسیسات
دفاعی و بنای قلعه دختر فیروزآباد، از جمله اولین نمونه های دوره ساسانی در این
گونه هستند. حصار شهر بیشاپور، با بر جهای مدور و تیرکش ها، نمونه دیگری
از اوایل دوره ساسانی به شمار می آید. برج های استحکامات فیروزآباد چهارگوش
است اما در بیشاپور به مدور تبدیل شده و در محوط ههای بعدی تداوم پیدا
م یکنند)گیرشمن، 1379 : 59 - 68 (. برج و باروی تخت سلیمان، که در ساخت نمای
آن از سنگ های تراشیده استفاده شده و برج های آن طرح مدور دارند)شکل 1(، از
نمونه های نادر معماری دوره ساسانی است)فون دراوستن، 1373 : 54 - 78 (.
دیوار دفاعی گرگان)عمرانی رکاوندی. 1386 (، دیوار تمیشه در شرق مازندران
Kiani, 1982: 78( ( و دیوار دربند در داغستان، گونه ی دیگری از معماری نظامی
این دوره را تشکیل می دهد . دیوار دفاعی گرگان 5 برای مقابله با اقوام مهاجم به
طول حدود 180 متر در دشت حاصلخیز گرگان از کناره ی شرقی دریای مازندران
به طرف ارتفاعات شرقی کشیده شده است. کیانی بنیان این دیوار را به دوره
اشکانی نسبت می دهد) Ibid ( اما داده های باستان شناسی و شواهد تاریخی نشان
می دهد بقایای موجود بیشتر مربوط به بازسازی دوره ساسانی است. عناصر اصلی
معماری نظامی دوره ساسانی شامل خندق ها، دیوارهای دفاعی با نی شهای
مطبق، پنجر ههای کور، تیرکش ها با پوش شهای مسطح یا مثلث یشکل،
جا نپناههای کنگر های، راهرو ها یا اتا قهای ک معرض در داخل دیوارها و بر جها
بیشتر با طرح مدور، دروازه هایی در حد فاصل بر جها و اتا قهای نگهبانی و غیره
می شود) .)Huff,1987:333
پ لها و تأسیسات آبیاری
وضعیت جغرافیایی ایران و قدرت متمرکز دولت ساسانی زمینه ی آن را فراهم ساخت
تا پادشاهان این سلسله بتوانند پروژه های بزرگ عمرانی را به اجرا بگذارند که
بخشی از آن متکی به اسیرانی بود که در جنگ های ایران و روم به اسارت درآمده
بودند)شیپمان، 1384 : 133 (. در این دوره، پل های زیادی با استفاده از سن گهای
تراشیده و بس تهای فلزی ساخته شدند. پل های ساخته شده گاه ترکیبی از
پل و بند بودند که از بهترین نمون ههای آن پ لبند شوشتر است)کلایس، 1366 :
Huff.1987:334؛130 (. پایه های پل شوشتر بسیار شبیه نمونه های رومی
است. هسته ی مرکزی این پایه ها از لاش هسن گهای خشن و ماط ساروج
ساخته شده و به وسیله مصالحی مانند آجر نماسازی شده است. ساخت هسته
مرکزی با لاشه سنگ و ماط ساروج، روکار سنگ تراشیده و استفاده از قو سهای
شلجمی از شاخص ههای پل سازی دوره ساسانی است.
برج های یادمانی
برج یادمانی گونه دیگری از بناهای ساسانی است. برج فیروزآباد ستون عظیم
سنگی است که در نقطه ی میانی شهر مدور فیروزآباد ساخته شده است)شکل 12 (.
محققان در ابتدا این سازه را برجی با پلکان مارپیچ شبیه منار ههای سامره و
مسجد ابن طولون در قاهره دانسته اند
اما ویران هی مزبور تنها هسته مرب عشکل
یک برج پلکانی وسی عتری با غلافی
از دیوارهای خارجی و یک سلسله از
پله ها که بین هسته ی مرکزی و دیوار
خارجی وجود داشته است. طول ضلع
اصلی بنا 18 متر بوده و با حدود 40
متر ارتفاع، سر به فلک می کشیده
است. طرح اولیه ی پلکان را م یتوان
بازسازی کرد اما وضعیت قلّه ی آن
مشخص نیست)هوف، 1366 / 2: 79 (.
این برج بی شک یک بنای یادمانی
است و به نظر می رسد الگوی ساخت
مناره های مساجد سامره قرار گرفته
است)هیلن براند، 184 - 1379:186 (؛
همان گونه که شهر مدور و اولی هی
بغداد دوره عباسی از شهر فیروزآباد الهام
گرفته است)اسماعی لعلام، 1386 : 48 (.
برج پایکولی)شکل 14 ( یادمان پیروزی
نرسه) 303 - 293 م( با نقشه ی مربع، به
ابعاد هر ضلع 9 متر، با سنگ لاشه و
ماط گچ و نمایی از سنگ تراشیده ساخته
شده بود که ویرانه ی آن در کردستان عراق
بر جای مانده است): Reuther,1939
568 (. برج سنگی نورآباد ممسنی
یا میل اژدها)شکل 13 ( نیز نمونه ی
دیگری است به ارتفاع حدود 7
متر که احتمالاً به منظور مشابهی
با سنگ های تراشیده ساخته شده
ا ست) 4 5 - ؛Gh i r s hma n , 1 9 4 4
مخلصی، 1366 : 275 (.
عاوه بر گونه هایی که به آن ها اشاره شد، مطمئناً گون ههای دیگری
چون مراکز آموزشی-درمانی، کاروانسراها یا بناهای بین راه، انبارها و موارد دیگر
نیز وجود داشته که آثاری از آن ها باقی نمانده و یا شناسایی نشده اند. مهرداد
شکوهی بنیان اولیه کاروانسرای دیرگچین که در مسیر ری به قم و اصفهان قرار
دارد را مربوط به دوره ساسانی می داند) 461 - Shokoohy,1983:445 (. با توجه
به گسترش تجارت در دوره ساسانی وجود تعداد زیادی بنای بین راه قابل انتظار
است. در محوطه تاریخی قومس که بیشتر آثار آن اشکانی است، بنایی به ابعاد
43×24 متر بدست آمده که در زوایا و میانه اضاع آن برج هایی تعبیه شده است.
این بنا دارای یک حیاط و چندین انبار مستطیل شکل است. هانسمن و استروناخ
احتمال می دهند که این بنا در قرن 3 ساخته شده و به عنوان بنای خدماتی
یا انبار تا اواخر دوره ساسانی مورد استفاده بوده است ) Hansman&Strona
.)ch,1976:142,148
پلان های معماری
در معماری ساسانی، نقشه هایی با عنصر مسلط ایوان بسیار چشم گیر است. این
نقشه ها گاه بصورت یک ایوان بزرگ و تالار مانند که تمام نقشه و نمای بنا را
تحت الشعاع خود قرار می دهد)قلعه دختر، تخت سلیمان( و گاه به صورت نقشه دو
ایوانه)طاق کسرا، قسمت اندرونی کاخ فیروزآباد(، سه ایوانه و چهار ایوانه)شکل 11 (
ظاهر م یشود. طاق کسرا هر چند طرحی یک ایوانه را نشان م یدهد اما
کاوش ها نشان داده)شکل 15 ( که در اصل در مقابل ایوان موجود صحنی وسیع
و آ نسوی صحن، ایوان دیگری وجود داشته است)روتر، 1387 : 659 (. در مجموع،
پان معماری با عنصر مسلط ایوان، پلان هایی با ترکیب ایوان و گنبدخان ه و
پلان هایی با صحن میانه و ایوان هایی در پیرامون آن، متداولترین نقش هها بودند.
مصالح مورد استفاده
شاخص ترین مصالح مورد استفاده در دوره ساسانی، سنگ لاشه با ماط ساروج
است که برای بسیاری از بناهای شاخص این دوره مورد استفاده قرار گرفته
است)کاخ فیروزآباد، برج فیروزآباد، قلعه دختر() 329 : Huff.1987 (. این سن گها
بدون رگ چین و با ملاتی که به سرعت سفت می شد، بر روی هم انباشته
م یشدند)روتر، 1387 : 642 - 643 (. خشت، گل و چینه 6 نیز همچنان مورد استفاده
بود)دامغان، استخر، حاجی آباد، تیسفون، کو هخواجه(. خشت های مورد استفاده در
حاج یآباد به ابعاد 37×37×10 سانتیمتر بودند) Azarnoush,1994:39 (. آجر در
این دوره بیشتر برای برپایی طاق و گنبد کاربرد داشت با این حال بناهایی وجود
دارند که به طور کامل با آجر ساخته شده اند)تیسفون، ایوان کرخه،
کیش()شیپمان، 1384 : 129 ؛ Huff.1987:329 (. آجرها گاه به طور غیرمتعارفی
در ر جهای
عمودی با ماط گچ چیده می شدند. این شیوه در بناهای اشکانی آشور، پی طاق
کسرا و کاخ ساسانی دامغان دیده م یشود)روتر، 1387 : 642 - 643 ( .
از سنگ تراشیده در این دوره برای تعدادی از بناها)تخت نشین فیروزآباد، بیشاپور،
تخت سلیمان، پایکولی، طاق گرا، برج نورآباد(، پایه تعدادی از پل ها، و موارد دیگر
استفاده شده است)روتر. 1387 : 643 و Huff.1987:329 (. سنگ های تراشیده گاه
به صورت خشکه چین و با استفاده از بس تهای فلزی کار شده اند)از جمله در
تخت نشین( که تکنیکی متداول در دوره هخامنشی بود.
در کنار مات گِل، مات آهک یا ساروج و نیز مات گچ مرغوب در بناهای
مهم این دوره استفاده شده است. از گچ ب هصورت گسترده برای طا قها و گنبدها،
اندود دیوارها و نیز تزیینات گچ بری استفاده شده است. وجود مات مرغوب گچ
که به سرعت می گرفت و مستحکم می شد، از عوامل مهم پیشرفت طاق زنی
در معماری ساسانی است. از چوب در این دوره برای پوشش سقف و ستو نها،
کلاف بندی بنا و موارد دیگر استفاده شده است.
عناصر معماری
بناهای دوره ساسانی هرچند تنوع زیادی را شامل می شوند اما دارای یکسری
عناصر کلیدی مشترک هستند که از ویژگی های خاص معماری این دوره محسوب
می شوند.
ایوان
ایوان یکی از عناصر شاخص معماری ساسانی است که در طول این دوره به همراه
گنبدخانه، تقریباً در تمامی بناهای این دوره ظاهر شده و عناصر دیگر را تحت الشعاع
قرار می دهد. ایوان با پوشش طاقی را از ابداعات دوره اشکانی می دانند)شیپمان، 1384 :
128 ( اما معماری مکشوفه از نوشیجان) Stronach.2007:191 ( نشان داد سابقه
ایوان طاقدار به دروه ماد می رسد. ایوان ستوندار در معماری هخامنشی جایگاه
بسیار برجسته ای دارد اما در دوره اشکانی است که ایوان طاقدار عمومیت پیدا کرده
و به عنصر کلیدی معماری تبدیل می شود. این جایگاه در دوره ساسانی برجست هتر
می شود. از همان ابتدای دوره ساسانی و در کاخ فیروزآباد و قلعه دختر، ایوان به
عنوان یک عنصر شاخص ظاهر شده و در طا قکسرا و تخت سلیمان به عنصری
باشکوه و یادمانی تبدیل م یشود) Huff,1987:332 (. ایوان طاق کسری به عمق
43/50 ، عرض 5/ 25 و ارتفاع اصلی 35 متر بزرگترین ایوان این دوره و وسی عترین
تالار قوسدار جهان باستان است. پژوهش ها نشان داده که ایوان مشابه دیگری
در مقابل ایوان کنونی وجود داشته است)شیپمان، 1384 : 130 (.
چهارطاق/ گنبدخانه
از دیگر ویژگی های شاخص معماری دوره ساسانی، چهارطاق یا گنبدخانه است
که به عنوان هسته ی مرکزی مجموعه معماری و یا به صورت مستقل ظاهر
می شوند)ملازاده، 1387 ؛ 1390 (. این عنصر معماری از همان ابتدای دوره ساسانی
در فیروزآباد ظاهر شده و تا اواخر این دوره در محوطه هایی چون قصر شیرین و
تخ تسلیمان تداوم پیدا م یکند. بنای تخ تنشین)شکل 2( در بخش مرکزی شهر
فیروزآباد، با سنگ تراشیده ساخته شده و گنبدی آجری داشته است. بررسی این
بقایا نشان می دهد طرح داخلی بنا شامل یک محوطه چهارگوش مرکزی بوده
با دهانه های عمیق بزرگ در هر طرف و چهار در محوری و الحاقاتی که از میان
رفت هاند)هوف، 1366 : 398 (.
گنبدخانه با طرح متفاوتی در کاخ فیروزآباد و بنای قلعه دختر تکرار می شود.
هسته ی مرکزی کاخ فیروزآباد شامل سه اتاق گنبددار است. اتاق گنبددار میانی
که بر محور اصلی بنا و در پس ایوان قرار دارد، مهم ترین فضای این کاخ
است. این طرح، شامل یک ایوان و اتاق گنبدداری در پشت سر آن که برای
اولین بار در فیروزآباد به ظهور می رسد و در معماری اسامی ایران جایگاه مهمی
را کسب می کند. در این بنا ایوان نقش یک تالار ورودی را در مراسم بار عام
ایفا م یکرد)روتر، 1387 : 675 - 677 (. در قلعه دختر نیز هست هی مرکزی بنا اتاق
بزرگ و مربع شکل گنبدداری است که در پشت یک ایوان وسیع قرار گرفته
است)هوف، 1366 / 2 : 92 - 95 (. گنبدخانه و ایوان متصل به آن که از طر حهای ابداعی
دوره ساسانی است، در معماری دوره اسامی جایگاه ویژه ای به خود اختصاص
می دهد.
شاخص ترین گنبدخانه اوایل دوره ساسانی، کاخ شاپور اول) 241 - 272 م( در بیشاپور
است)سرفراز، 1366 : 50 (. فضای مربع شکل و مرکزی این گنبدخانه)شکل 9و 10 (، به
ابعاد هر ضلع 22 متر با گنبدی پوشیده می شده است. ترکیب ایوان و گنبدخانه
تا اواخر دوره ساسانی ادامه پیدا می کند که از جمله نمونه های شاخص آن را
می توان در ویران ههای قصر شیرین، احتمالاً از دوره خسرو پرویز) 628 - 590 م(،
دید. در اینجا نیز محور و هسته مرکزی مجموعه ایوان و گنبدخانه بزرگی
است)هرمان، 1373 : 147 ؛ روتر، 1387 : 680 - 683 (.
ستون و معماری ستوندار
شاخ صترین بناهای دوره ساسانی پوشش های طاق و گنبد دارند. با این حال
مدارک و شواهد نشان می دهند معماری ستوندار با پوش شهای مسطح تیرپوش
در این دوره رواج داشته است) Pope,1933:75 (. تداوم معماری ستوندار از هزاره
اول ق.م. تا دوره اخیر این نتیج هگیری را تأیید م یکند) 395 - .)Huff,2005:371
با این حال با تسلطی که معماران ساسانی در اجرای طا قها و گنبدهای وسیع
داشتند و نیز فقدان تیرهای مناسب، استفاده از ستون در بناهای مهم تا حدودی
کنار گذاشته شده است. در این دوره و در بیشتر موارد ستون جای خود را به
پایه های بزرگ و حجیم مدور و یا چهارگوش داده که برای نگهداری طا قها مورد
استفاده بودند. استفاده از این گونه پایه ها از مشخصات کلی تالارهایی هستند که
معمولاً به صورت سه راهرو ساخته شده و با طا قهایی مسقف شده اند)چال ترخان،
دامغان، تیسفون، تخت سلیمان و تپه میل() 330 - .)Huff,1987:329
صحن/حیاط
در شرق نزدیک استفاده از صحن در میانه ی بنا، سابقه ی بسیار طولانی دارد. کاخ
فیروزآباد دارای صحنی در میانه با دو ایوان در میانه اضاع اصلی و اتا قهایی
به صورت متقارن و راه پله ای پیرامون آن است)روتر، 1387 : 675 - 677 (. این طرح
تا پایان دوره ساسانی تداوم پیدا م یکند. کاوش ها نشان داده است در برابر
طاق کسری حیاطی و سنت دیگر آن ایوان دومی قرار می گرفته و تقارنی بین
بخش های مختلف آن وجود داشته است)شکل 15 ()همان: 684 - 685 (. خان ههای
مکشوفه در تیسفون نیز طرحی مشابه ارائه م یکنند)شکل 11 (.پوش شهای طاق و گنبد
از اجزا و عناصر مهم معماری ساسانی انواع پوش شهای طاق و گنبد است که در
این دوره به صورت گسترده و برای بناهای مختلف مورد استفاده قرار م یگیرد.
معماران ساسانی توانایی بسیاری در برپایی پوش شهای طاق و گنبد بر زیربنای
چهارگوش داشتند و شیوه آ نها در برپایی گنبد در مناطق مختلفی گسترش و تداوم
یافت.
پوش شهای گنبدی
گنبد سابقه ی طولانی در معماری جهان دارد، اما تمام گنبدهای پیشین بر پایه ی
مدور قرار می گرفتند و این معماران ساسانی بودند که نخستین بار مسأله برپایی
گنبد بر سطوح چهارگوش را حل کردند. از این رو می توان گفت ایران سرزمین
شک لگیری گنبدهای واقعی است) 684 - Creswell,1914:681 (. ابعاد بزرگ
گنبدخان هها و نیز ساخت آن ها در سال های نخست قدرت یابی اردشیر)و شاید
سال های پایانی حکومت اشکانی(، نشان می دهد مراحل اولیه ی شکل گیری این
تکنیک پیشرفته در دوره اشکانی طی شده است. با این حال اجرای ضعیف و ناپخته
سکنج ها، ارتفاع زیاد گنبدها و نیز ضخامت زیاد دیوارهای زیرین گویای این
است که این تکنیک در ابتدای راه خود قرار داشته است) .)O’kane,1987:479
برخاف دوره اسامی که گنبد بر زیربنای مربع، مدور، چن دضلعی نهاده
می شود، گنبدهای ساسانی با استفاده از سن گلاشه، سنگ تراشیده و آجر تنها
بر زیربنای مربع نهاده می شدند. برپایی گنبد به کمک گوشه سازی بر سطوح
چهارگوش ابتدا در کاخ اردشیر اول و قلعه دختر ظاهر می شود و شیوه کلی آن تا
پایان دوره ساسانی تقریباً بدون تغییر باقی می ماند و تأثیری قاطع بر معماری
اسامی باقی می گذارد. تنوع اشکال گوشه سازی در این دوره گواه تاش فزایند های
است که معماران برای دستیابی به اشکال دلخواه به کار برد هاند. در مراحل
اولیه ی پاکار گنبد هنوز به طور کامل گرد نیست؛ بلکه به شکل هش تگوش
گرد شده است. در نمون ههای متاخرتر)در قصرشیرین( به شکل هندسی کامل
خود نزدیک می شود و در نهایت در دوره اسامی است که این امر به طور کامل
محقق م یشود) .)Huff,1987:329
شیپمان گنبد قلعه دختر را نخستین گنبد بزرگ دانسته که توسط قوس هایی به
شکل نیمه مخروط که در زاویه ی بین دو ایجاد شدند، برپا شده است)شیپمان، 1384 :
128 (. گنبد کاخ فیروزآباد، از نوع گنبدهای نهاده شده بر سکنج است. در این روش
سکنج هایی در گوش هها بنا می کردند تا سطح مربع به دایره نزدیک شود)شکل 6
و 16 (. میانه ی این سکنج ها را نیز با رج های افقی می چیدند تا آ نجا که یک
دایر هی افقی بر تاج قو سهای سکنج ساخته می شد و بر فراز آن گنبد را بر این
سطح قرار می دادند. گنبدهای سکنج دار حقیقی، تا زمان ابداع سبک بیزانسی،
منحصر به ایران و کشورهای همسای هی آن بود)روتر، 1387 : 645 - 646 (.
برخاف نظر هوف) 397 : 1366 / 1( و شوازی که اعتقاد دارند گنبدهای ساسانی از
انواع نهاده شده بر خرطومی های گوشه ای است، آندره گدار معتقد است معماران
ساسانی با انحنا دادن به قسم تهای پایین گنبد که با کمک و یا بدون کمک
گوشه بند یها و یا طا قهای کوچک مخروط یشکل ساخته می شدند، به برپایی
گنبد توفیق یافتند)تفاوت قطرهای مختلف گنبد چهارقاپوی قصر شیرین و نیز
نیاسر و نیز خرطومی های کوچک گنبدهای این دوره مانع از شک لگیری طرح
هش تضلعی می شود()گدار، 1367 : 19 - 24 (. متأسفانه گنبدهای بزرگ این دوره باقی
نمانده اند که بتوان در خصوص جزئیات معماری آنها صحبت کرد اما بقایای
چهارطاقی نیاسر)شکل 4و 17 ( نشان می دهد که معماران ساسانی برای برپایی
تعدادی از گنبدها از تویز ههای گچی سود می جستند. در این روش بعد از آماده
شدن پاکار گنبد، طرحی از مقطع گنبد بر سطح زمین کشیده م یشد و بر اساس
آن تویزه هایی با استفاده از قطعات نی و مات گچ تهیه می شد و آنها را به
فواصل معین بر روی پاکار گنبد به گونه ای که رأس آنها به یکدیگر متصل و
پایه ی آنها در میان آخرین رج پاکار مهار می شد، قرار می دادند)شکل 27 (. بعد از
این مرحله، بدنه اصلی گنبد در حدفاصل و پیرامون تویز هها به صورت هماهنگ
سن گچینی می شد)گدار، 1367 : 26 - 28 (. مهارت معماران ساسانی در برپایی گنبد
به اندازه ای پیشرفت کرده بود که توانستند گنبدی به قطر 75 / 22 متر را بر روی
کاخ شاهپور در بیشاپور بسازند)سرفراز، 1366 : 52 (.
پوشش های طاقی
یکی از شاخصه ها و عناصر مهم معماری ساسانی استفاده گسترده و گاه یادمانی
از ساز هها و پوش شهای طاقی است. تکنیک طاق زنی ساسانی عمدتاً متکی به
کیفیت ویژه مات گچی است که سریع سفت شده و اجاز هی اجرای طاق را بدون
استفاده از قالب م یداده است. طا قهای نیم دایره متداول ترین طاق ها بودند که
به گونه استادانه اجرا می شدند و تنها به یک دیوار پشتی نیاز داشت)شکل 18 (
یا یک نوار باریکی از قالب برای رج اول و بقیه رج ها چسبیده به آن ادامه
می یافت. این شیوه علی رغم پیشرفته بودن، مانع از پیشرفت ساختما نسازی بر
اساس هندسه م یشود) Huff.1987:329 (. طاق های دوره ساسانی را می توان از
نظر مقطع و شکل به انواع نیم دایره)گهوار های یا ناودانی( و نی مبیضوی)شلجمی(
طبق هبندی کرد؛ هر چند مواردی از طا قهای تیزه دار و نعل اسبی نیز از این دوره
شناسایی شده است. دو نوع طاق گهواره ای در فیروزآباد یافت شده است. نوع اول
با داربست طاق زنی ساخته شده است)شکل 19 (. در این شیوه لایه ی نازکی از
سنگ و مات گچ ابتدا روی چوب بست قرار گرفته و سپس وقتی ملات خودش را
می گرفت، این لایه، نقش داربست طاق زنی را برای تود هسنگ و مات که طاق
واقعی را تشکیل می داد، ایفا می کرد. در این روش فقط به یک داربست طا قزنی
نسبتاً سبک احتیاج بود که بر روی دیوارهای باربری که تا محل پاکار قوس بالا
آمده بودند، قرار می گرفت. در نتیجه طاق گهوار های شکل خاصی پیدا می کرد
که نوع ویژه دوره ساسانی دانسته می شود. قطر دهانه ی قوس در این شیوه از
پهنای اتاق یا درگاه بزرگتر بود، بنابراین پاکار قوس اندکی عقب تر از دیوار ههای
زیرین قرار می گرفت. در این شیوه، مقطع طا قها نیم دایره است)روتر، 1387 : - 44
643 (. هر چند شکل این نوع طاق به دلیل استفاده از داربست چوبی است اما
حجاری طاق های مشابهی در طاق بستان و تخت سلیمان)شکل 21 ( نشان می دهد
الزام فنی تنها دلیل ساخت این نوع از طا قها نبوده است)همان: 653 (.
گون هی دیگر طا قها بدون داربست طا قزنی ساخته می شد و طرحی
نیم بیضوی داشتند. در این شیوه معماران برای احداث طاق بر روی فضاهای بزرگ
به منظور کاهش عرض دهانه با ایجاد انحنای ملایمی در دیواره های پاکار، آنها
را به طرف داخل متمایل ساخته و سپس دهانه ی فوقانی را با ر جهای عمودی
م یپوشانند)شکل 18 (. بنابر این طرح نی مبیضوی طاق های دوره ساسانی، نتیجه
در نظر گرفتن استحکام و ثبات نیست بلکه ناشی از فرایند عملی ساخت بناست.
پوشش عظیم طاق کسری شاخص ترین نمونه از این نوع است)شکل 15 (. عرض
ایوان بزرگ که در سطح کف 36 متر است در قسمت پاطاق به 5/ 25 متر کاهش
پیدا می کند. ضخامت دیواره ی ایوان نیز در پایین 7 متر است که در قسمت
پاطاق به 4 متر و در قسمت رأس طاق به 1 متر کاهش پیدا م یکند)سامی، 1363 :
111 (. در دوره ساسانی در کنار طا قهای نیم دایره و شلجمی ، گاه با طا قهای
تیزه دار برخورد می کنیم. به نظر می رسد معماران ساسانی شناخت کافی از
طاق های تیزه دار داشتند اما ظاهراً به عمد از بکار بردن آن در بناهای مهم
خودداری م یکردند. طاق های تیزه دار قصرشیرین که تنها برای اتا قهای فرعی
استفاده شد هاند، طاقنماهای نمای پشتی طا قکسری)شکل 26 (، قوس تیزه دار
سینی مفرغی موز هی برلین)شکل 20 ( و قوس مدخل اصلی نقش بشقاب نقره
موزه ارمیتاژ)شکل 23 ( از جمله موارد مذکور هستند. با توجه به مدارک مزبور
و نیز وجود این نوع طاق در محرا بهای نخستین اسامی، می توان استفاده
از قو سهای تیزه دار را در این دوره پذیرفت) 83 - Pope,1933:79 (. با این حال
دیتریش هوف اعتقاد دارد نمونه های واقعی طاق تیزه دار از این دوره شناسایی نشده
است) .)Huff.1987:329
نوع دیگر طاق یا قوس دوره ساسانی، نوع نعل اسبی است که بعدها در
معماری اوایل اسامی رواج پیدا می کند. این نوع قوس اولین بار در کاخ فیروزآباد
ظاهر م یشود) Pope,1933:80 (. نمونه های دیگر مربوط به بنای طا قگرا،
بخش مسکونی تیسفون)شکل 24 ( و نقش ظروف موزه ی ارمیتاژ و موز هی برلین
است)روتر، 1387 : 653 - 55 (. تداوم استفاده از قو سهای نع لاسبی در صدر اسام و
قوس محراب مسجد جامع شیراز دیده م یشود) .)Pope,1933:80
از دیگر انواع طاق ها که در معماری ساسانی دیده م یشود، نمون ههای
ابتدایی پوشش طاق و تویزه است)شکل 22 (. این نوع پوشش مرکب است از یک
سلسله طاق و تویزه که در طول یکدیگر قرار می گیرند. در این طریقه رانش
طاق به جای آنکه بر دیوارهای جانبی فشار وارد سازد، بر روی نقاط معینی از
قوس های مستحک متر تقسیم می شود. این شیوه به معمار اجازه می دهد در
فاصله ی میان دو قوس، پنجره هایی تعبیه کند. این شیوه در معماری اسامی
تداوم پیدا کرد)تجویدی، 1363 : 18 (. نمونه ی شاخص این نوع طاق در ایوان
کرخه دیده می شود. در اینجا طاق گهواره ای شکل معمول دوره ساسانی اجرا
نشده و به جای آن پنج قوس یا تویزه بزرگ در عرض فضا اجرا شده و حد
فاصل آ نها با طاق هایی پوشش یافته
است)شیپمان، 1384 : 131 (. از دوره ساسانی
طاق های متقاطع که نتیجه ی برخورد
دو طاق ناودانی شکل با زاویه ی 90
درجه هستند، شناسایی نشده است), Huff
.)1987: 329
پوش شهای مسطح تیرپوش
همان گونه که اشاره شد، پوش شهای
مسطح تیرپوش از گذشته دور، از
متداو لترین پوشش ها در معماری ایران
بوده. اما به جهت مصالح فسادپذیر،
آثار آن ها به ندرت در میان بقایای
باستا نشناسی ظاهر می شود. با این
حال با توجه به شواهد و مدارک
موجود از این دوره و نیز دور ههای قبل
و بعد، می توان نتیجه گرفت در دوره
ساسانی نیز این شیوه متدوا لترین
پوش شها)بویژه برای مناطق کوهستانی و
غرب ایران( بوده است. در محوط ههای
مختلف و از جمله حاجی آباد، مدارکی از
پوشش مسطح تیرپوش به دست آمده
است) .)Azarnoush,1994:55
تکنیک های خاص معماری
متأسفانه تاکنون جزئیات فنی معماری
ساسانی به طور مشخص مطالعه نشده و
اطلاعات کافی در این خصوص در دست
نیست. در این بخش تنها به دو تکنیک
ویژه و کمتر شناخته شده می پردازیم.
استفاده از قو سها یا تویز ههای
گلی و گچی پی شساخته
از تکنیک های معماری ساسانی استفاده
از تویز ههای گلی و گچی مسلح به نی
برای برپایی طاق و گنبد است. سابقه ی
این تکنیک به دوره ماد بر م یگردد.
در محوطه نوشیجان نمونه های زیادی از
تویز ههای خشتی مسلح به نی بدست
آمده است) 191 - .)Stronach.2007:190
این سنت در دوره هخامنشی و در
تخت جمشید و در دوره اشکانی و در
محوطه قومس تداوم یافته) Ibid ( و به
دوره ساسانی می رسد. در دوره اخیر برای پوشش تعدادی از فضاهای مستطی لشکل
کوه خواجه از ردی فهای متوالی قو سهای خشتی پیش ساخته، استفاده شده
است) Ghanimati,2000:139 (. استفاده از تویزه یا قو سهای پی شساخته گچی
برای اجرای گنبد سنگی چهارطاقی نیاسر)گدار، 1367 : 26 - 32 ( تکامل و تداوم چنین
تکنیکی است. این تکنیک در دوره اسامی کاربرد وسیعی پیدا م یکند)شکل 27 (.
کلا فبندی چوبی/ مسلح ساختن بنا با تیرهای چوبی
استفاده از تیر های چوبی در داخل سازه های معماری از تکنی کهای است
که معماران ساسانی برای استحکام بیشتر بناهای خود به کار بردند. در بنای
طاق کسری برای اینکه رانش طاق به مفصل بندی بنای آجری خسارت وارد
نکند، معمار قوس جلویی ایوان بزرگ را در طراز پاطا قها و ابتدای خیز قوس با
تیرهای چوبی تقویت کرده است. او همچنین تیرهای تقویتی در دیوار پشتی طاق
گهواره ای کار گذاشته که به وضوح به قصد پیشگیری از ایجاد شکاف انجام شده
است)روتر، 1387 : 652 ؛ تجویدی، 1363 : 19 (.
تزیینات معماری
هرچند ماندگاری بقایای معماری ساسانی به اندازه ای نیست که بتوان تزیینات
معماری مورد استفاده در این دوره را به طور کامل مورد مطالعه قرار داد، با این
حال داده های بر جای مانده نشان می دهد گچبری در طرح ها و شیو ههای
متنوع مهم ترین تزیین معماری این دوره بوده و در کنار آن از نقاشی دیواری،
ستو ننماها و طاقنماهای تزیینی، موزایی ککاری، نقوش برجسته گلی و چوبی و
پیکره های تزیینی استفاده می کردند. استفاده از سنگ لاشه و سطوح خشن ایجاد
شده، استفاده از اندودهای مختلف تزیینی را ضروری می ساخت. در بسیاری از
موارد، سطوح معماری با اندود ساده و گاه با گچ مرغوب و تزیین گ چبری پوشیده
می شده است.
گ چبُری
گچ بری مهم ترین تزیین معماری دوره ساسانی بود. این تزیین تقریباً در تمامی
محوط ههای مهم این دوره)فیروزآباد، تیسفون، حاجی آباد، قصرشیرین، تپه حصار،
بندیان درگز، دره شهر( شناسایی شده است. کاخ فیروزآباد که از نخستین بناهای
این دوره است، دارای تزییناتی گچبری)شکل 7( به شکل درگا ههای تخ تجمشید
است. در محوطه های دیگر نیز گچبری بخشی از پوشش دیوارها را شکل می دهد
که بنابر قاعده شامل نگاره هایی هستند که برای به وجود آوردن یک نقش،
مکرر با هم ترکیب م یشوند. تمام گچبر یهای یافت شده سبکی واحد از
خود نشان می دهند؛ برای مثال، برگ نخل و گ لها و بر گها همگی اساساً
از آغاز تا انجام به روش حجمی واحدی اجرا شده است و تفاو تهای سبکی
که در برخی از نگاره ها دیده م یشود، بسیار اندک است)روتر، 1387 : 666 - 6
تزیینات گچبری گاه رنگ آمیزی م یشدند)همان: 674 (. گچبری های مکشوفه از
بندیان درگز از نمونه های است که نقوش انسانی و صحنه های تاریخی را در آن
م یتوان مشاهده کرد)رهبر، 1386 : 131 (. موتی ف گچبری های دوره ساسانی بیشتر
ارزش نمادین و مذهبی داشتند و با طر حهای گیاهی، حیوانی، انسانی و هندسی
اجرا م یشدند) .)Azarnouush,1994:93
تزیین پیکره ای
هنر دیگری که استادکاران ساسانی از آن برای تزیین بناها استفاده م یکردند،
پیکره های گچی و چوبی بود که به صورت پیکره ی آزاد و یا نیم برجسته اجرا
شده و اغلب در داخل طاقنماهای فرورفته ای قرار داده می شدند. نمون ههای خوب
این تزیین پیکر های در حاجی آباد)- Azarnouush,1994:139-140, fig.145
146 (، کوه خواجه) Kawami,1987:18, fig.3 (، تیسفون) )Upton,1932, fig.12
و ... بدست آمده و نمونه های چوبی و ذغال شده آن نیز در محوطه پن جکنت در
آسیای میانه)ورجاوند، 1363 : 147 ( بدست آمده است.
طاقنما، ستو ننما و نی شهای تزیینی
معماران دوره ساسانی در نماسازی خود از طاقنما، نی شها، نی مستو نها و
کنگره های تز یینی استفاده م یکردند. مشخ صترین نمونه نماسازی طا قکسری
با نماسازی چند طبقه، متشکل از نی مستو نها و طاقنماهای تزیینی است که تداوم
سنتی است که در کاخ اشکانی آشور دیده می شود. از طاقنما یا طاقچه تزیینی
در نمای داخلی نیز استفاده می شده که کاخ بیشاپور با طاقچ ههای گچبری
زیبا)شیپمان، 1384 : 129 ( و نیز طاقنماهایی با پیکره هایی در داخل آنها در محوطه
حاجی آباد ) 40 - Azarnoush,1994:43,139 (، از نمون ههای شاخص آن است.
موزاییک کاری
از تزیینات مهم اما نه متداول معماری ساسانی، موزایی ککاری و نصب لوح ههای
مرمری است. نمون ههای خوب موزایی ککاری این دوره در بیشاپور)گیرشمن، 1378 (،
تیسفون) Upton,1932:193 ؛ روتر، 1387 : 674 ( و محوطه تل خواریس) Tell
Khwaris (، در دشت زاب سفلی در عراق) 124 - Costa,1971:119 ( به دست آمده
است. تزیین موزاییک کاری به احتمال بسیار توسط هنرمندان رومی در قلمرو ساسانی
به کار گرفته شده است. در جغرافیای سیاسی ایران کنونی، تنها محوطه ای است که
گسترده ترین تزیین موزاییک در آن بکار گرفته شده، بیشاپور است)گیرشمن، 1378 (.
موتی فهای تقریباً مشابهی در تیسفون دیده م یشود)سامی، 1363 : 111 (.
نقاشی دیواری
نقاشی دیواری در دوره اشکانی رواج داشت و این سنت به گواهی منابع تاریخی و داد ههای
باستان شناسی در دوره ساسانی نیز تداوم یافته است) 533 - .)Reuther,1939:532
بقایای نقاشی دیواری در محوطه کو هخواجه) 52 - Kawami,1987:13 (، کاخ ساسانی
دامغان) A Sasanian Palace at Tepe Hissar,1932:121 (، تیسفون) Upton,1
932:193 (،حاجی آباد) Azarnoush,1994:167 (، شوش) ،)Kawami,1987:25
قلعه دختر و بیشاپور)شیپمان، 1384 : 129 ( و افغانستان به دست آمده که مستقیماً بر
روی اندود گچ اجرا م یشد هاند)مورگینستون، 1387 : 1601 - 1602 (. دیوارنگار ههای
کوه خواجه مجموعه کامل و بزرگی از سنت دیوارنگاری ایران باستان را به خود
اختصاص داده است. این نقاشی ها در گذشته به دوره اشکانی منسوب بودند
امامطالعات بعدی) 150 - Kawami,1987:13-52; Ghanimati,2000:137 ( نشان
داده که مجموعه بناها و تزیینات آنها بیشتر مربوط به دوره ساسانی است. در
محوط ههای بخارا و پنج کنت نیز، سطوح وسیعی از دیوارها با نقاشی مزیین
م یشده است)ورجاوند، 1363 : 146 ، 143 (.
تزیین چوبی و گلی
در دوره ساسانی در کنار شیوه های متعارف تزیینی، از نقوش برجسته و پیکر ههای
چوبی نیز برای تزیین بنا استفاده می کردند. به جهت ماندگاری اندک، آثار
نادری از این نوع تزیین بر جای مانده، با این حال در پن جکنت آت شسوزی
تزیینات چوبی را به زغال تبدیل کرده و باعث ماندگاری آنها شده است. در همین
منطقه، از نقوش برجسته و پیکره های ساخته شده از گل رس نیز برای تزیین بناها
و به ویژه معابد استفاده شده است)ورجاوند، 1363 : 146 - 147 (.
نتیج هگیری
با توجه به اطلاعات و تحلیل های ارائه شده، معماری ساسانی هر چند تا حدودی
تداوم معماری دوره اشکانی به شمار می رود، اما در دوره ساسانی است که این
شیوه شکل کامل و مستقلی به خود می گیرد. معماری دوره اشکانی مشخصه یک
مرحله گذر و انتقال با اقتباس ها و تجارب متفاوت و متنوع است؛ در حالی که
معماری دوره ساسانی شیو های مستقل، متمایز، با طر حها، اجزا، عناصر و مصالح
مختص به خود است.
متأسفانه علی رغم دوره طولانی مدت ساسانی آثار مطالعه شده اندکی از این
دوره وجود دارد، و این مسأله در کنار تنوع زیس تمحیطی، سن تهای مختلف و
منطقه ای معماری، گونه شناسی معماری این دوره را مشکل می سازد. بر اساس
پژوهش صورت گرفته بناهای به جا مانده از این دوره عمدتاً در دو گونه ی کا خها
و بناهای مذهبی قرار گرفته و پل ها و قلعه ها در رتبه ی بعدی قرار م یگیرند
و مدارک نشان می دهد بیشتر توان معماری این دوره به ساخت بنای کا خها و
آتشکد هها اختصاص می یافته است. به غیر از خانه ها که مطمئناً متداول ترین
بناها بودند، داده های باستان شناسی و منابع تاریخی از وجود گون ههای مختلف
بناهای بین راه، عمومی و دولتی، آموزشی و درمانی و غیره گواهی می دهند.
استفاده از پلان هایی با عنصر مشخص ایوان، گنبدخانه و صحن)به صورت
یک، دو، سه و گاه چهار ایوانی(، مشخصه معماری این دوره است. این پلا نها
که ریشه در دوره اشکانی دارد، بعدها در دوره اسامی تداوم پیدا می کنند. در کنار
تنوع گسترده ای از مصالح که در این دوره مورد استفاده بوده)سنگ لاشه، سنگ
تراشیده، آجر، خشت، چینه، گل و گچ و چوب ...(، استفاده از مصالح در دسترس،
استفاده استادانه از سن گلاشه و مات گچ برای ساخت بناهای مختلف، ویژگ ی
شاخص معماری این دوره است. همانگونه که معماری رومی با «بتون رومی »
شناخته می شود، معماری ساسانی در وطن اصلی آ نها با ساختارهای سنگ لاشه
و مات گچ شناخته می شوند.
ابداع و مهارت بسیار در برپایی ساز ههای طاق و گنبد بر روی فضاهای
چهارگوش وسیع از مهمترین دستاوردهای معماری ساسانی است. در زمینه برپایی
گنبد بر سطوح چهارگوش، معماری جهان مدیون دستاوردهای معماران ساسانی
است. اولین گنبدهای ساسانی مربوط به سال های نخستین ساسانی)و شاید
سال های پایانی اشکانی( است امّا مطالعات نشان می دهد که این تکنیک
درابتدای راه خود قرار داشته است. اجرای طاق های گهوار های و شلجمی شکل، در
کنار آشنایی معماران ساسانی با طا قهای نعل اسبی و تیزه دار و نیز پوش شهای
طاق و تویزه و همچنین استفاده از قوس ها یا تویز ههای گلی و گچی پیش
ساخته و تیرهای چوبی بکار رفته در سازه ها از مشخصه های دیگر این معماری
است. در زمینه ی تزیینات، در کنار استفاده گسترده و هنرمندانه از تزیینات گچبری،
باید به استفاده گسترده از نقاشی دیواری، طاقنم اسازی و نی مستو نهای تزیینی
و همچنین تزیین پیکره ای یا نقش برجسته از گچ، گل رس و چوب اشاره کرد
که قبل از این کمتر به آن اشاره شده است. از نتایج مهم دیگری که می توان
به آن اشاره کرد، تداوم بسیاری از طر حها، عناصر و اجزای معماری دوره ساسانی
در معماری اسامی)در حوضه ی ایران، آسیای میانه و عراق( است. در این راستا
می توان مدعی شد که معماری اسامی ایران از بسیاری جهات تداوم معماری
دوره ساسانی است.
