بخشی از مطلب
مسجد جامع از مسجد های قدیمی دزفول است که با توجه به سبک معماری و دارا
بودن شبستان و ستون های سنگی می توان آن را از مساجد اوایل دورۀ اسلامی
دانست .این مسجد در سده های 7و12هـ.ق. وسعت و مرمت یافته است . در سر در آن
تاریخ 1157 هـ.ق. وجود دارد که تاریخ تعمیر آن است .
ایوان شرقی مسجد از بناهای دورۀ صفویه است که به سال 1110هـق. بنا شده .
سردرو گلدسته های آن متعلق به سده 12هـ.ق است در ساختن این بنا از اصول
معماری کاخ ایوان کرخه تقلید شده است.
یکی از قدیمی ترین مساجد شهر دزفول مسجد جامع است که در مرکز فعلی شهر قرار
دارد از روی اختار کهن به ویژه شبستان اصلی مسجد و ستونهای آن بخوبی
پیداست که قدمت آن به سده های اولیه اسلامی میرسد برخی از صاحبنظران احتمال
داده اند که هسته اول این بنا در قرن سوم یا اوایل قرن چهارم هجری قمری
ساخته شده است. کالبد اصلی بنا در جبهه جنوبی آن واقع شده و دارای ستونهای
سنگی میباشد این مسجد در دوره های مختلف تکامل یافته و در زمان صفویه و
قاجار بخشهایی بدان الحاق گردیده است در هنگام جنگ در دهه 1360 هجری شمسی
نیز جبهه شمالی و سر در ورودی آن مورد اصابت موشک قرار گرفته و تخریب شده
بود.
مسجد جامع دزفول یکی از قدیمی ترین مساجد ایران است و تاریخ احداث آن به اوایل ورود اسلام به ایران باز می گردد.
مسجد جامع دزفول با سبک معماری به خصوص خود سالهاست که شکوه خود را حفظ
کرده است و چندین بار نیز ترمیم و بازسازی شده است با این حال قسمت هایی از
آن سبک قدیم خود را حفظ نموده است. مسجد جامع دزفول در کمتر از یک
کیلومتری هتل جهانگردی دزفول و در مرکز شهر دزفول واقع است.
و...
مسجد جامع دزفول
مسجد جامع دزفول در میدان پهلوی(امام) شهر دزفول واقع شده است و در جزء
بناهای تاریخی و اماکن باستانی به ثبت رسیده است.اگر چه به قولی قدیمیترین
جامع دزفول مسجد لب خندق بوده است و اگر چه قدمت مسجد جامع فعلی دزفول بیش
از بعضی از آثارتاریخی دزفول نیست اما به لحاظ بزرگی مسجد و توجه مردم
وامراء و حکام به تعمیر و مرمت آن و شهرتی که به لحاظ معماری و شکل خاص طاق
بندی دارد در خور مطالعه و تحقیق جزءیات است خوشبختانه مردی بصیر از
ساکنین دزفول و از مردم خوزستان به سال1348 هجری خورشیدی رساله ممتع و دقیق
درباره ی این مسجد نگاشته و به نام مسجد جامع دزفول و تاریخچه آن چاب و
منتشر است در این رساله ی جامع جزءیات بنا وصف شده و الواح و کتیبه به
خوبی خوانده شده است پش ابتدا قسمتهایی از کتاب مسجد جامع دزفول و تاریخچه
آن را نقل و سپس آنچه خود دیده ام به عنوان توضیحی مختصر با عکس هایی که
خود تهیه کرده ام بر آن می افزایم سید محمد علی امام اهوازی مولف "رساله ی
مسجد جامع دزفول " نوشته است حیاط دلگشا و دلباز مسجد جامع دزفول بیست و
هفت متر و شصت سانتیمتر و به عرض بیست و شش متر است در طرف مشرقی حیاط مسجد
شبستان درازی به طول چهارده متر و عرض شش متر و پنجاه و پنج سانتیمتر به
نظر می رسد این شبستان را که زمانی جایگاه غربا بوده است غریب خانه گویند
اما دیرگاهی است که فقط در ایام زمستان از آن استفاده می شود در تعمیر اخیر
مسجد قسمتی از آن را مجزا نموده اند که انبار مسجد را تشکیل می دهددرجه ی
کهنگی ان مسجد و وضع دیوارها و کیفیت ساختمانی آن را به خوبی می رساند که
به طور یقین قدیمیترین قسمت مسجد می باشد به دین معنی که به احتمال زیاد در
قرن چهارم هجری آن را ساخته اند نقشه کنونی شبستان شرقی البته وضع بدوی آن
را نشان نمیدهد بلکه الحاقات تصرفاتی که ضمن وسعت دادن مسجد و افزودن
ابنیه دیگر در شبستان مذکور به عمل آمده تا اندازه ی آن را از صورت اولیه
بیرون آورده است لیکن با ملاحظه یگوشه و کنار شبستان و بررسی آن از بالای
بام و پشت دیوارها به خوبی ثابت می گرداند که شبستان نامبرده ابتدا عبارت
از ساختمان منفرد و مجزای طولانی بوده است که سازنده ی آن به سبک عهد
ساسانی که در سه فرسخی دزفول یعنی ایوان کرخه دیده می شد بنا نهاده است که
این سبک ساختمانی کاملا با آب و هوای خوزستان و افتاب سوزان تابستان این
منطقه مناسبت دارد بنا به نوشته ی یاقوت حموی در صفحه ی101 جلد هفتم از
معجم البلدان آبادی قصر روناش در این محل بنام بوده این شبستان ساخته شده
است یاد آوری کرده است که گروهی از اهالی دزفول عقیده دارند که روزگاری این
بخش مسجد پرستشگاه زرتشتیان یا دیگر ادیان پیش از اسلام ایرانی بوده است
بیست و هفت سانتیمتر بالای در غریب خانه بر آجر ششم عدد 1331 بر جسته نشان
داده شده که تاریخ آخرین بخش خاوری و حوضخانه مسجد را می نماید که زمان
امامت آقامیری انجام شده ضمنا در تاریخ مذکور سطح زمین ایوان شرقی شبستان
های جنوبی را با آجر مفروش ساخته اند دو در که اکنون درهای غریب خانه قدیم
است یکی قبل و یکی بعد احداث شده است وگوی مشبکی که در ضلع غربی این بنا
است روزی مدخل آن بوده است ایوان جلو غریب خانه چنانکه از سنگ نبشته ی
بالای در بر می آیددر زمان شاه سلطان حسین صفوی ساخته شده در زیر طاق ایوان
سمت راست در شبستان غرییب خانه سنگ نوشته ی مربعی است قسمت نخست سنگ
نبشته ی که معروف به دوران قاجاریه است طول آن شصت و پنج سانت و عرض آن
پنجاه سانت است
سطر اول:
در عهد دولت ابد مدت اعلیحضرت قدر قدرت شاهنشاه جم جام گردون بارگاه
السلطان ابن السلطان ابن السلطان خدیو ملک ستان خسرو فلک خرگاه ابولمظفر
سطر سوم:
منصور ناصر الدین شاه خلد الله ملکه و سلطانه که مقالید فتوحات ابواب کشور گشاییو مفاتیح احکام
سطر چهارم:
شوکت مداریو فرمان فرمایی از ابتدای نقطه فارس الی دار الدوله کرمانشاهان و عربستان در حیطه اقتدار و قبضه اختیار
سطر پنجم:
بندگان نواب مستطاب اشرف امجد اسعد افخم شاهنشاه زاده اعظم ظل السلطان دام بقائه و دولته که مقر موکب ایالت
سطر ششم:
مرکزئه کبری در دار السلطانه اصفهان بود و نیابت سنی الجوانب حضرت والارو حنا فدائ صدور انتظام و حکمرانی عربستان
سطر هفتم:
و بختیاری در عهده ی کفایت وذمته حمایت نواب مستطاب اشرف ارفع امجد والاشاهزاده احتشام السلطنه ابراهیم میر زادام ظله وبقائه بود
سطر هشتم:
لهاذا در آنزمان معدلت نشان عمل وزانی و قپانداری بلده دزفول صانته الله عن الافول که بدعتی مجعول و رسمی جدید و نا مقبول بود
سطر نهم:
چنانچه در هیچ یک از سنوات ماضیه مجهی به قانون اجاره و استجاره از عمال مستوفیان دیوان همایون بر آن عملا اجرا و امضا نشده بود
سطر دهم:
هنگام که احتمال تسلیم منال دیوانی این عمل که رفته رفته به مبلغی خطیر و
وجهی کثیر رسیده بود جمیعسکنه خاصه کسبه آن بلده همجنین دو سنگ نبشته ی
دیگر که روبروی سنگ مذکور در دیوار نصب شده اگر چه از حیث اندازه با سنگ
مزبور اختلاف دارند بلندی آنها 55سانتیمترو طول بخش بالایی 66سانتیمتر و
طول قسمت زیرین 73 سانتیمتر ولی مطلب آنها دنباله سنگ نبشته ی نخستین است و
بر هر یک پنج سطر کنده شده که قسمت عمده سطر آخر هر یک از دو سنگ تقریبا
محو شده است آنچه از این دو سنگ خواندنی است بدین قرار است
سطر اول:
تکلیفی ما لایطاق بود شکایت ناتوانی این بار و عرض تظلم این رسم ناهنجار در حضور ارباب شریعت نبویهو علمای ملت مصطفویه
سطر دوم:
معروض داشته ایشان نیز حسب العرض و خیر خواهی عباد الله رفع این بدعت و ظلم
را از بابت این شکایت در حضور فیض گنجور شاهنشاه زاده اعظم
سطر سوم:
روحنافداه در خواست نموده بندگان حضرت والا بموجب مسئول ایشان توقیعی سدید و حکمی جدید بنواب اشرف ارفع مستطاب والا احتشام
سطر چهارم:
السلطنه صادر فرمودند که حسب تصدیق مستوفییان دیوان عظام خاصه عالیجاه مجدت همراه وزان دستگاه مقرب الحضرته آقا
سطر پنجم:محو شده
درهای ورودی قدیم مسجد جامع دزفول:
تا حدود سده دوازدهم هجری قمری وضع درهای ورودی مسجد مانند امروز نبوده و ظاهرا عبارت بوده اند از چهار در کوچک
در اول:
در حوضخانه که در تعمیر اخیر با تغییر یافتن بنا آن در نیز برداشته اند
درهای بعدی:
به طوری که در دو عکس که از قسمت خارجی بنا گرفته شده نشان داده می شود در
سوی شرقی شبستانهای جنوبی دو در کوچک و در سوی غربی جایی که مسجد در خیابان
پهلوی پیش رفته است یک در کوچک بوده که هر سه در در شبستانهای جنوبی باز
می شد و قاعدتا جایی برای کفش کن نداشته و برای این کار از فضای شبستانها
گرفته می شد لذا در زمان عبدال باقی آن سه در مسدود شده و فقط در کنار
شبستان کوچک خاوری آنجا که بخش جنوبی به ایوان شرقی می پیونددونسبتا فضایی
از شبستانها برای کفش کن گرفته نمی شود در کوچک دیگری احداث کرده اند که در
کوچه ی شرقی باز می شوداین در که مسلما مانند درهای قدیم کوچک است بعرض یک
متر و به ارتفاع یک متر و هشتاد سانتیمتر میباشد البته در آن زمان در بزرگ
نوینی در گوشه شمال غربی مسجد احداث نموده اند
حوضخانه:
در منتهی الیه شمالی ایوان شرقی دریست که حوضخانه را به مسجد مربوط میسازد
در تعمیرات اخیر وضع حوضخانه قدیم دگرگون شده است شبستان اصلی وسیع مسجد بر
جانب جنوب آن جلب افکار میکند ستونهای سنگی این شبستان و نکات دیگری که در
ساختمان آن به کار رفته است که ضمن بنای آن شبستان مسجد جامع شوشتر را در
نظر گرفته و تا حدی از آن پیروی کرده اند همین شباهت باعث میشود که در
وهله اول تصور رود مسجد دزفول به سبک مساجد اولیه و روی اصول معماری عرب
ساخته شده است بخش جنوبی مسجد در سده هفتم ساخته شده این قسمت شامل یک
شبستان بزرگ بعرض هفت متر و بطول نوزده متر و هشتاد سانت است که از سوی
مغرب دو شبستان و از سوی مشرق سه شبستان آنرا در بر گرفته پنج شبستان کوچک
هر یک بعرض سه و متر و نیم و طول این شبستانها نیز با شبستان بزرگ برابر
است که فاصله بین دیوار شرقی تا دیوار غربی سی متر و هشتاد سانتیمتر است
معمولا دیوارهای مسجد یک متر و نیم عرض دارند در زیر هلال طاق شبستان بزرگ
با کاشی رنگی عبارات زیر نوشته شده از پایین به بالا: الله اکبر لا اله
الا الله محمد نبی الله علی ولی الله سبحان الله الحمد الله
در وسط دیوار ضلع جنوبی شبستان بزرگ محراب بطول یک مترو سی سانتیمتر و عرض
یک متر و ده سانتیمتر ساخته شده و در کنار آن منبر سنگی بعرض یک متر و
پانزده است که ده پله دارد در مشبک چوبی گواه آن است که روزگاری اهل سنت و
جماعت در این مسجد نماز می خواندند مجموع شش شبستان ضلع جنوبی دارای بیست
ستون کامل سنگی در وسط است که پنج ستون آنها جلو عمارت دو گلدسته مسجد بر
فراز دو ستون از این ستونها بنا شده است و نمای شبستانها را تشکیل میدهد و
دوازده و نیم ستون است این نیم ستونها بر بدنه دیوار شرقی جنوبی وغربی
ساخته شده اند دو ستون که قسمت زیرین گلدسته را تشکیل میدهد هر بطول دو متر
و نیم و عرض یک متر و هفتاد سانتیمتر میباشد و طول عرض ستونهای هشت بر یک
متر و سی سانتیمتر است و ستونهایی که یک ضلع آنها سه بر و سه ضلع انها صاف
است یعنی ستونهای ایوان بزرگ و ستونهایی که با حیاط ارتباط دارند بطول
یک متر و هفتاد سانتیمتر و عرض یک متر و سی سانتیمتر است
نقشهای زیر طاقها و گنبدها :
سقف شبستانها معمولا از آجر و گنبدی است و ذوق سلیم معمار یا بنا در آن
طرحهای گوناگون بکار برده است بدر نمای شبستان کوچک غربی با کاشی سفید
سیاه و آبی علاوه بر کلمات یا الله عدد 1321 نیز بنظر میرسد که ظاهرا نشان
میدهد در آن سال هجری قمری یعنی در زمان امامت مرحوم سید عبدالنبی امام
جمعه این قسمت با کاشی تزئین شده است وبعد از آن دو مرتبه آن را مرمت کردند
و نیز بر نمای شبستان کوچک وسطی جانبی عدد 1342 مشاهده میشود که در این
زمان این قسمت با کاشی زینت داده شده است در زیر نمای شبستان کوچک غربی و
همچنین در زیر نمای شبستان کوچک وسطی جانب شرقی در هر طرف در بالا عبارت یا
محمد و در زیرودر زیر آن یا علی با آجر بر جسته در نظر گرفته شده است که
در تعمیر اخیر آنها را رنگ کردند و مشخص ساخته اند شرقی ترین شبستان کوچک
را با پرده ای ضخیم با ارتفاع یک و هشتاد سانتیمتراز شبستانهای دیگر جدا
کرده اند تا زنان در مسجد سهمی داشته باشند دو ستون دو طرف دو گلدسته نمای
سنگی دارند و در میان هر یک نقشی کنده شده است در طرفین نمای خارجی
شبستان بزرگ دو گلدسته کوتاه است که ظاهرا در روزگار محمد علی میرزا
دولتشاه ساخته شده است و اخیرا رو به ویرانی نهاده بود و کاشی آن دو را زیر
نظر اداره باستانشناسی طبق طرح قدیم نو سازی کرده اند غیر از حاشیه های
زینتی که در گلدسته ها بکار رفته پنج قسمت متمایز دیده میشود که از بالا به
پایین چنین است قسمت نخستین شامل واژه علی قسمت دوم شامل الله محمد و
علی در سومین قسمت در سه سطر بترتیب زیر نوشته اند "قل بسم الله الرحمن
الرحیم قل هو الله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا
احد قسمتهای چهارم و پنجم را هر یک با نقوشی مخصوص زیور داده اند
ارتفاع کلی گلدسته ها از سطح حیاط مسجد پانزده متر است ارتفاع تا نمای
ایوان بزرگ یازده متر ارتفاع تا نمای ایوانهای کوچک شش متر و نیم است
نمای ضلع شمالی مسجد را قرینه نمای ضلع جنوبی در نظر گرفته اند یعنی ایوان
نمایی بزرگ در میان است که قرینه نمای شبستان بزرگ میباشد و در آن دو
ایوان بطول و عرض دو متر و شصت سانتیمتر و دو متر بوده که از ایوان کوچک
شرقی ، در تعمیرات اخیر قسمتی از اطاق امناء را بوجود آورده اند و در طرفین
آن دو « در سمت خاوری » اطاق است که بخش میانه اطاق امنا، را تشکیل می
دهد و در جانب باختری در بزرگ مسجد دیده می شود ، و این چهارهر یک قرینه
یکی از شبستان های بخش جنوبی است، و همچنین اطاق دیگری در منتی الیه بخش
شمالی بنام « اطاق کتابخانه » «قرینه شبستان زنانه » ایجاد شده که با دو
اطاق نامبرده در بالا یک اطاق دراز « با سه در » را تشکیل می دهد . نمای
این قسمتها « غیر از نمای ایوان نمای بزرگ » عیناً نظیر نماهای مقابل است ،
هر چند با آن ظرافت نمی رسد . بر نمای دیوار شمالی حیاط مسجد ، در بالای
در زیر زمین مسجد با کاشی ، در حاشیه ، سوره فاتحه و در متن عبارتهای : «
انا فتحنا » ، « عمل جواد » ودر طرفین آنها « افوض امری الی الله» و «من
یتوکل علی الله » که باز هم در سوی آنها الله اکبر و چهر » باصورتهای مختلف
» و بالاخره عدد «1337» مشاهده می شود ، که مراد سال هجری قمریست .
زیر زمین مذکور با بیست و پنج پله که روبهم نوزده متر عمق دارد . فضای زیر
زمین تقریباً بطول شانزده متر و نیم و بعرض هشت متر و ارتفاع سه متر است که
در نزدیکی پله در ضلع شرقی فقط یک کت « اطاق کوچکی است بدون در که در
اصطلاح محلی « کت » خوانده می شود – توضیح از مولف کتاب مسجد جامع دزفول
است » «کهف» دارد و بر سقف دو روزنه است که بحیاط مسجد می رسند . در دو سوی
خاوری دیوار ضلع شمالی ، بر ستون بین اطاق دفتر هیئت امناء و کتابخانه
بطور بر جسته کلمات : الله محمد علی فاطمه حسن و حسین 1253 نوشته شده ، و
نمودار آنست که در آن سال هجری قمری ، یعنی در زمان امامت مرحوم سید
عبدالکریم بن سید نور الدین ، این بخش تعمیر شده « مقارن با اوائل سلطنت
محمد علی شاه قاجار – توضیح از مولف کتاب مسجد جامع دزفول ظاهراً در آغاز
سده دوازدهم هجری قمری ، در گوشه دیوار خارجی شمالی غربی مسجد «جائی که در
روزگار ما ، در بزرگ مسجد و میدان جلو آن بنظر می رسد ، بدینگونه نبود ، و
بجای آن دو خانه بوده که بوسیله مرحوم آقا سید عبدالباقی آقامیر ، خریداری
شده و در بزرگ فعلی و میدان جلو آنرا احداث کرده اند و در زیر آن در ، دو
زیر زمین ساخته اند که از حدود 1143 تا سال 1324 هجری قمری مدفن خانوادگی
خاندان آقامیر دزفول بوده و نشان این مقابر چهار طاقی است که برفراز بام «
باصطلاح محلی : چارطوقی » بنا شده . طول و عرض سطح مربعی که چهار طاقی
برفراز آن بنا شده ، هر یک یک متر و سی و هشت سانتیمتر است و فاصله بین
ستونها شصت و شش سانتیمتر می باشد و با کاشی الوان مزین گشته ...
طول و عرض مدخل مسجد ، سه متر و شصت سانتیمتر در سه متر سی و پنج سانتیمتر
است ، عرض در یک متر سی سانتیمتر و ارتفاع آن دو متر ده سانتیمتر می باشد و
نمای خارجی در ، عبارات زیر با کاشی الوان نوشته شده :
« بسم الله الرحمن الرحیم . انا فتحنا لک – ادخلوها بسلام آمنین – 1387
مولف کتاب مسجد جامع دزفول زیل صفحه چهل کتاب توضیح داده است به تاریخ
1387 تاریخ تعمیر اخیر مسجد بوده است » .
اما بر نمای داخلی در ، نگاشته اند « اعوذ بالله من الشیطان الرجیم . بسم الله الرحمن الرحیم . 1339 » .
در دیوار غربی مدخل در بزرگ مسجد نفرین نامه ای است که بر دو قطعه سنگ کنده
اند و ظاهراً مقارن با ایجاد این در تهیه شده است و چنین خوانده می شود :
رحمت خدا بر خواجه محمد علی و خواجه کندعلی و خواجه حسن مستعجران حلاج خانه
که مأذون و مرخص نموده اند عبادلله را که ... « یک کلمه خوانده نشده » کار
نمایند هیچ کس مانع شود .
در روزگار امامت مرحوم آقا سید مححمد حسین آقا میر بن آقا سید عبدالباقی اختصار مناسب نوشته شده است . تصویر شماره ی 343 تا 362.
بر بالای در بزرگ مسجد از سمت خارج ، در زیر طاق مقرنس مدخل مسجد ، مطالب
زیر گچ بری شده : بسم الله الرحمن الرحیم ، فی 1157 ، یالله ، یا الله »
تجدید مقرنس در بیت الله میدان تو بنام سبزی از فضل الله
جویید در کگعبه صنعت ابراهیم از لطف خدا زتمام این درگاه
انما یعمر مساجدالله من آمن بالله و الیوم الاخرو اقام الصلوه و اتی الزکوه و لم یخش الاالله فعسی اولئک آن یکو نو من المهتدین . »
پس از شرح تفضیلی از ساختمان مسجد جامع دزفول مؤلف دقیق و بصیر کتاب ( مسجد
جامع دزفول و تاریخچه آن ) به توضیح درباره ی قبله ی مسجد جامع دزفول و «
دیواننمای بزرگ سوی غربی »پرداخته و سپس تحت عنوان «یاد از چند کتاب دیگر
که از مسجد جامع دزفول در آنها ذکری رفته » مراجع کتابشناسی درباره ی مسجد
را بیان نموده ، و پس از شرح حال چند نفر از اشخاصی که امامت مسجد با ایشان
بوده و با ذکر وقفنامه ی حمام مسجد دزفول و شرح حال «سید عبدالباقی » و
چند تن سادات دیگر و سلسله نسب و حسب آنها ، کتاب پایان می پذیرد .
پیش از آنکه مطلبی بر آنچه در کتاب « مسجد جامع دزفول و تاریخچه آن » آمده
است بیفزائیم تذکر این نکته لازم است که آخرین تعمیرات مسجد به سال 1346
هجری شمسی پایان یافته و تازه ترین کتیبه ئی که در مسجد نصب شده است کتیبه
ئی است که تصور آن در صفحه ی 27 کتاب «مسجد جامع دزفول » هم چاپ شده است .
ملاحظات دیگر در باره ی مسجد جامع دزفول
در سال 1349 هجری خورشیدی که من مسجد دزفول را دیدم عکسی چند از آن گرفته
دشد در محراب و ایوان نمازخانه و بعضی نقاط مسجد ظرائفی دیدم که ذکرش به
عنوان تکمله ئی بر آنچه امام اهوازی در کتاب خود آورده است ، بی مناسب نیست
بدین توضیح : در سقف محراب نقش اسلیمی دهان اژدهائی بر روی یک لجکی نیم
دائره با رنگ در متن نخودی رنگ و خطوط قهوه ئی روشن برگرد یک نیم دائره ی
خورشیدی دیده می شود که بسیار ظریف بنظر رسید . گچبری محراب قدیمی و حاشیه ی
قوسی هلالی پیشانی محراب که از خارج زینت محراب بوده است طرح معروف رزاس
ایرانی هخامنشی و نیم رخ نقش جمشیدی است که با قرینه سازی در کنار هم قرار
داده شده اند ولی اکنون گذشته از رنگ نقاشی ، یک صفحه ی مشبک چوبی جلوی
آنرا فرا گرفته است .
بر گرداگرد قاعده فوقانی ستون های ایوان نمازخانه نقش سنگی اسلیمی بیضی
بوده است که آثار آن در بعضی از ستون ها باقی مانده است و در غالب ستونها
در تعمیرات از بین رفته است . قاعده ی جسم پی های ستون ها مشابهتی با
قاعده ی ستون های مسجد معروف تاریخانه ی دامغان و مسجد جامع شوشتر دارند .
بنظر می رسد که ستون ها از چهار طرف در چهار گوشه ی قاعده ی فوقانی دارای
نقش سنگ تراشی بوده است .
طاق ها آجری ضربی و به سنک طاق سازی منطقه ظریف و گشاده و در ردیفهای منظم
است . لچکی های اول طاق ها که در قسمت هائی کاشیکاری شده اند منظم و بالعاد
حساب شده قرینه سازی شده اند و قطعاً اگر پیش از تعمیرات کاشی کاری داشته
اند ، از کاشی کاری جدید آن که در تعمیرات دستکاری شده است بهتر و دقیقتر
درزبندی و نصب شده بوده اند ، اکنون بندهای گچین نا منظم و غیر ظریف بوده و
مانع جلوه ی زیبائی کاشیکاری آن است . همچنانکه بندهای گچین یا سیمانی سنگ
های تراشیده ی ستون ها هم ابداً ظرافت ندارد .
دو ستون کوچک آجری گچ اندود بر فراز سایه بان منبر سنگی جنب محراب به شکل
دو گلدسته با سبک صفوی وجود دارد که بخوبی داخل هنر معماری دیگر غیر از سبک
هنری معماری که در مجموعه ی ساختمان مسجد بکار رفته است می نمایاند .
در صفحه ی دوم از دست راست در زیر سقف برقاعده ی بالائی ستون ها در ایوان
نمازخانه چهارتکه کاشی صفوی منقوش که از یکی از نقاط بنای مسجد خارج شده
چسبانیده اند که البته نظم و اصالت هنر کاشیکاری اولیه را حفظ نکرده اند .
در صفحه اول دست راست ایوان نمازخانه یک کاسه ی لعابی سبز فیروزه ئی خوشرنگ
که کناره ی آن برجستگی خطوط عمودی را نشان می دهد و ظریف است در جای حفره ی
محل نصب بادبزن سقفی کار گذاشته اند . در صفحه دوم دست راست یک کاسه ی
چینی یا کاشی با گل و بوته و نقش و نگار در متن سبز رنگ و ترکیبی از رنگ
سبز و سرخ پخته در جای بادبزن سقفی نصب شده است . یک کاسه ی چینی دیگر با
زمینه ی خاکستری و طرح گل سرخی در ضلع شرقی حیاط مسجد در سقف ایوان کار
گذاشته اند و در همین ایوان در زیر سقف پنجمین یک بشقاب کاشی مقعر با طرح
خطوط هندسی و کثیرالاضلاعی شش ضلعی به رنگ زرد و نیلی و شبیه سفال های
معروف به نیشابوری کار گذاشته اند .
در صفحه اول سمت ایوان نمازخانه بر لچکی های جنوبی سقف مدور دوم ، دو طرح
خورشیدی از جنس سنگ شیشه که دارای مرکزی از جنس سنگ سرخ رنگ شیشه و دوازده
پره ی خیاری است با زیبایی تمام جلوه گر است که در آجرها و بندهای گچی
بطور غیر استادانه ئی نصب کرده اند ، در گوشه ی دیگر لچک جنوبی همین طاق
پایه ی مجوف یکی از همین دو اثر شیشه ئی باقی مانده است که معلوم است درون
آن شیشه بوده و از بین رفته است . مسلم است که این دو اثر شیشه ئی خوش تر
اش از نقاط دیگر مسجد در تعمیرات مکرر باین نقطه آورده شده و کار گذاشته
اند و شاید کاسه ها و بشقاب های زینتی منصوبه نیز از نقاط دیگر مسجد به این
سقف ها منتقل شده باشند .
بکار بردن دو اثر شیشه ئی رنگین آنهم به رنگ درزیگورات چغازنبیل که چندان
دور از شهر دزفول نیست به عنوان چشمک های نور افشان در شب و زینتی جلال
آفرین در روز مورد استفاده قرار گرفته است و اکنون در موزه ی شوش نمونه های
مکشوفه از چغازنبیل وجود دارد و طرح خیاری و پره پره ئی آن اگر تصادفی و
اتفاقی نباشد ، یاد آور هنر گنبد سازی با طرح خیاری در همین شهر منتهی به
زمان های قبل از طلوع معماری صفوی است مانند طرح خیاری گنبد « عباس علی »
که اکنون در شهر دزفول بر سر پا است .
قسمتی که شاید از گزند تعمییرات مصون مانده و بر جای خود باقی مانده باشد
قسمتی از کاشیکاری ایوان گشاده ی ورودی به نماز خانه در قسمت های بالائی و
نزدیک به طاق بلند آن است که با سه ردیف نوار آجری سرتاسری با بندکشی شده
است و گویای ظرافت و قدمتی است .
در کتاب «مسجد جامع دزفول و تاریخچه آن » تصویر های فراوان از گوشه و کنار و
کتیبه و ایوان و دیوار مسجد وجود دارد ، اما من مناسب دیده ام تعدادی عکس
از مسجد جامع دزفول را که عکاس همراهم در سفر سال 1349 به راهنمائی خودم از
نقاطی از مسجد گرفته است در این کتاب چاپ کنم و چون شرح همه ی قسمت ها از
روی کتاب مسجد جامع دزفول قبلاً نوشته شده توضیح عکس ها در زیر تصویر ها به
اختصار مناسب نوشته شده است .
