بخشی از مطلب
تاریخچه ای از کاشیکاری
« کاشیکاری یکی از روشهای دلپذیر تزئین در تمام سرزمینهای اسلامی است .
تحول و توسعه کاشی ها از عناصرخارجی کوچک رنگی در نماهای آجری آغاز و به
پوشش کامل بنا در آثار تاریخی قرون هشتم و نهم هجری انجامید . در سرزمینهای
غرب جهان اسلام که بناها اساسا سنگی بود , کاشی های درخشان رنگارنگ بر روی
دیوارهای سنگی خاکستری ساختمان های قرن دهم و یازدهم ترکیه , تاثیری
کاملا متفاوت اما همگون و پر احساس ایجاد می کردند.»
جز مهم کاشی , لعاب است . لعاب سطحی شیشه مانند است که دو عملکرد دارد , تزیینی و کاربردی .
کاشی های لعاب دار نه تنها باعث غنای سطح معماری مزین به کاشی می شوند بلکه
به عنوان عایق دیواره های ساختمان در برابر رطوبت و آب , عمل می کنند .
دو قرن پس از ظهور اسلام در منطقه بین النهرین شاهدی بر رواج صنعت کاشیکاری
نداریم و تنها در این زمان یعنی اواسط قرن سوم هجری , هنر کاشیکاری احیا
شده و رونقی مجدد یافت . در حفاری های شهر سامرا , پایتخت عباسیان , بین
سالهای 836 تا 883 میلادی بخشی از یک کاشی چهار گوش چند رنگ لعابدار که
طراحی از یک پرنده(تصویر 1) را در بر داشته به دست آمده است .
از جمله که توسط سفالگران شهر سامرا تولید و به کشور تونس صادر می شد , می
توان به تعداد صدوپنجاه کاشی چهارگوش چند رنگ و لعابدار اشاره کرد که هنوز
در اطراف بالاترین قسمت محراب مسجد جامع قیروان قابل مشاهده اند.
بغداد, بصره و کوفه مراکز تولید محصولات سفالی در دوران عباسی بوده اند .
صنعت سفالگری عراق در دهه پایانی قرن سوم هجری رو به افول گذاشت و تقلید
از تولیدات وابسته به پایتخت در بخش های زیادی از امپراتوری اسلامی مانند
راقه در سوریه شمالی و نیشابور در شرق ایران ادامه یافت .
نخستین نشانه های کاشیکاری بر سطوح معماری , به حدود سال 450 ه. ق بازمی
گردد که نمونه ای از آن بر مناره مسجد جامع دمشق به چشم می خورد . سطح این
مناره با تزئینات هندسی و استفاده از تکنیک آجر کاری پوشش یافته , ولی
محدوده کتیبه ای آن با استفاده از کاشی های فیروزه ای لعابدار(تصویر2)
تزیین گردیده است .
شبستان گنبد دار مسجد جامع قزوین ( 509 ه .ق ) شامل حاشیه ای تزئینی از
کاشیهای فیروزه ای رنگ کوچک می باشد و از نخستین موارد شناخته شده ای است
که استفاده از کاشی تزئینات و لاجوردی بنا را در ایران اسلامی به نمایش می
گذارد . در قرن ششم هجری , کاشیهایی با لعابهای فیروزه ای و لاجوردی با
محبوبیتی روز افزون روبه رو گردیده و به صورت گسترده در کنار آجر های بدون
لعاب به کار گرفته شدند. تا اوایل قرن هفتم هجری , ماده مورد استفاده برای
ساخت کاشی ها گل بود اما در قرن هشتم هجری , یک ماده دست ساز که به عنوان
خمیر سنگ یا خمیر چینی مشهور است , معمول گردید و در مصر و سوریه و ایران
مورد استفاده قرار گرفت .
در دوره حکومت سلجوقیان و در دوره ای پیش از آغاز قرن هفتم هجری , تولید
کاشی توسعه خیره کننده ای یافت . مرکز اصلی تولید شهر کاشان بود .
تعدادبسیار زیادی از گونه های مختلف کاشی چه از نظر فرم و چه از نظر تکنیک
ساخت , در این شهر تولید می شد . اشکالی همچون ستاره های هشت گوش(تصویر3) و
شش گوش , چلیپا و شش ضلعی برای شکیل نمودن از اره های درون ساختمان ها با
یکدیگر ترکیب می شدند.
از کاشی های لوچه مانند در فرمهای مربع با مستطیل شکل و به صورت حاشیه و
کتیبه در قسمت بالایی قاب از اره ها استفاده می شد . قالب ریزی برخی از
کاشی ها به صورت برجسته انجام می شد در حالی که برخی دیگر مسطح بوده و تنها
با رنگ تزیین می شدند. در این دوران از سه تکنیک لعاب تک رنگ , رنگ آمیزی
مینایی بر روی لعاب و رنگ آمیزی زرین فام (تصویر4)بر روی لعاب استفاده می
شد .
تکنیک استفاده از لعاب تک رنگ , ادامه کاربرد سنتهای پیشین بود اما در
دوران حکومت سلجوقیان , بر گستره لعابهای رنگ شده , رنگهای کرم , آبی
فیروزه ای و آبی لاجوردی – کبالتی نیز افزوده گشت .
ابوالقاسم عبدالله بن محمدبن علی بن ابی طاهر , اهل کاشان , واژه هفت
رنگ(تصویر 5) را به تکنیک رنگ آمیزی با مینا بر روی لعاب اطلاق کرد . این
تکنیک دوره بسیار کوتاهی بین اواسط قرن ششم تا اوایل قرن هفتم هجری از
رواجی بسیار چشمگیر برخوردار بود .
لعاب زرین فام که ابوالقاسم آن را دو آتشه می خواند , رایج ترین و معروف
ترین تکنیک در تزئینات کاشی بود . این تکنیک ابتدا در قرن دوم هجری در مصر
برای تزیین شیشه مورد استفاده قرار می گرفت.
مراحل کار به این شرح بود ه که پس از به کار گیری لعاب سفید بر روی بدنه
کاشی و پخت آن , کاشی بارنگدانه های حاوی مس و نقره رنگ آمیزی می شده و
مجددا در کوره حرارت می دیده و در نهایت به صورت شیء درخشان فلز گونه ای در
می آمده است . با توجه به مطالعات پیکره شناسی که بر روی نخستین کاشیهای
معروف به زرین فام انجام گرفته و نیز از آنجایی که در این نوع کاشیها بیشتر
طرح های پیکره ای استفاده می شده تا الگوهای گیاهی , می توان گفت این نوع
از کاشی ها به ساختمانهای غیر مذهبی تعلق داشته اند .
ویرانی حاصل از تهاجم اقوام مغول در اواسط قرن هفتم هجری , تنها مدت کوتاهی
بر روند تولید کاشی تاثیر گذاشت و در واقع هیچ نوع کاشی از حدود سالهای
654 – 642 ه . ق بر جای نمانده است . پس از این سالها , حکام ایلخانی اقدام
به ایجاد بناهای یاد بود کرده و به مرمت نمونه های پیشین پرداختند . نتیجه
چنین اقداماتی , احیای صنعت کاشی سازی بود . در این دوران , تکنیک کینایی
از بین رفت و گونه دیگری از تزیین سفالکه بعدها عنوان لاجوردینه را به خود
گرفت , جانشین آن شد . در این تکنیک , قطعات قالب ریزی شدهبا رنگهای سفید ,
لاجوردی در موارد نادری فیروزه ای , لعاب داده می شدندو پس از اضافه شدن
رنگهای قرمز , سیاه یا قهوه ای بر روی لعاب , برای باردوم در کوره قرار
داده می شدند. در اوایل دوره ایلخانی , تکنیک زرین فام بر روی لعاب بدون
هیچ رنگ افزوده ای به کار برده می شد , لکن در ربع پایانی قرن هفتم ,
رنگهای لاجوردی و فیروزه ای به میزان اندکی مورد استفاده قرار گرفتند .
با نزدیک شدن به قرن هشتم هجری , آبی لاجوردی از رواج و محبوبیت بیشتری
برخوردار شد و سرانجام تکنیک نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگهای آبی
لاجوردی و اندک مایه ای از رنگهای قرمز و سیاه , جایگزین نقاشی زرین فام شد
که کاشی های تولید شده با چنین تکنیکی معمولا با نام کاشی های سلطان آباد
شناخته می شوند. این تکنیک تا اواسط قرن هشتم مورد استفاده قرار می گرفت و
پس از آن منسوخ شد .
کاشی های معرق - موزائیکی – تک رنگ و نه چندان نفیس در رنگهای متفاوت جانشین قابهای عظیم زرین فام و کتیبه ها شدند .
این تکنیک برای نخستین بار در آغاز قرن هفتم هجری در آناتولی اقتباس شده و
یک قرن بعد در ایران و آسیای مرکزی پدیدار شده است . این نوع از کاشی ها
برای ایجاد طرحی پیچیده در کنار یکدیگر چیده می شده و از آنها یرای تزیین
محراب ها استفاده می شد. شیوه کار به این صورت بوده است که سفالهای لعاب
داده شده را بر مبنای طرح اصلی می بریدند و سپس با در کنار هم قرار دادن
آنها , طرح اصلی را می ساختند.
با توجه به وقت گیر بودن نصب کاشی های معرق(تصویر6) , در اواخر قرن نهم
هجری تکنیک ارزان تر و سریع تر با نام هفت رنگ جایگزین آن شد .
این تکنیک , ترکیب رنگهای مختلف و متعددی را بر روی کاشی ممکن ساخته بود .
همچنین در چنین شیوه ای , رنگها مجزا بوده و درون مرزها نفوذ نمی کردند ؛
زیرا توسط خطوط رنگینی مرکب از منگنز و روغن دنبه از یکدیگر جدا می شدند .
در بسیاری از بناهای تیموریان شاهد رواج مجدد کاشی کاری به شیوه هفت رنگ
هستیم که به عنوان نمونه , می توان از مدرسه غیاثیه خردگرد که در سال 846 ه
. ق تکمیل شده یاد کرد.
مدارس و مساجد صفویه به طور کلی با پوششی از کاشی ها در درون و بیرون بنا
تزیین شده اند. در حالی که کاربرد کاشی ها معرق تداوم می یافت , شاه عباس
که برای دیدن بناهای مذهبی کامل نشده اش بی تاب بود , استفاده بیشتر از
تکنیک سریع کاشی هفت رنگ را تقویت کرد .
در عصر صفویه , کاشی هفت رنگ در قصرهای اصفهان به نحوی گسترده مورد استفاده
قرار گرفت و نصب کاشی های چهار گوش درون قابهای بزرگ , منظره هایی بدیع
همراه با عناصر پیکره ای و شخصیتهای مختلف به وجود آورد .
در قرن دوازدهم هجری , با روی کار آمدن زندیه عمارت سازی در اندازه های جاه
طلبانه به ویژه در شیراز , پایتخت زندیان، از سر گرفته شد و به همین دلیل ,
جنبش جدیدی در صنعت کاشی سازی پدید آمد در این عصر، تصاویر کاشی ها با
نوعی رنگ جدید صورتی که در دوران حکمرانی قاجار نیز استفاده می شده نقاشی
می شوند.
هنر کاشیکاری ترکیه تا حد زیادی تحت تاثئر سنتهای ایرانی قرارداشت . در قرن
نهم هجری تا سال 875 ه . ق هنرمندان تبریزی با انگیزه اشتغال به فعالیت در
ترکیه می پرداختند .
در قرن دهم هجری , ایزنیک مرکز تولید ظروف سفالی و کاشی در ترکیه محسوب می
شد . یک رنگ قرمز درخشان جدید و یک دوغاب غنی شده از آهن به صورت ضخیم غیر
قابل نفوذ به زیر لعاب , به کار گرفته می شده که ویژگی های کاشی ایزنیک به
شمار می آمد . یک سبک برگدار زیبا با طراحی های واقعی از گل های لاله ,
سنبل و میخک نیز بر روی کاشی ها , منسوجات , جلد سازی و سایر هنرهای ترکیه
قرن دهم مورد استفاده قرار گرفتند اما پس از قرن یازدهم هجری , کیفیت کاشی
ایزنیک رو به افول گذاشت و از این دوران به بعد , ساخت کاشی در شهر
کوتاهایا در مرز فلات آناتولی ادامه یافت .
ساخت کاشی در سوریه نیز صورت می گرفته است . سفالگران دمشقی در قرن نهم
هجری کاشی های سفید – آبی تولید می کردند اما یک قرن بعد طرح کاشی ها ی
سوریه ای بازتاب کاشی های ایزنیک(تصویر7) بود .
کاشی های سوریه در رنگهای سبز روشن , فیروزه ای و ارغوانی تیره خاصی در زیر لعاب نقاشی شده اند .
بهترین دوره برای کاشی سازان دمشق , قرن دهم هجری است . پس از آن , گرچه
تولید کاشی تا قرن سیزدهم ادامه یافت اما کیفیت آن کاهش یافت و طرح های
کاشی های سوریه یکدست شد .
کاشی چیست ؟
«خاک رس , نسبت به کانی ذاتی خود , به گروه کائولین 2ALO , 2SO2 , O2H2 و
هالوزیتها O2al , 4SO2 , O2H2 و مونت مورفونت تشکیل شده است . کاشیها ,
بهترین مصالح موافق از نوع سرامیک می باشند که هم ارزان هستند و هم استحکام
و ظرفیت و زیبایی آنها خیره کننده است »
کاشی , دارای انواع مختلف ساده , برای سفید دیوار و انحنادار برای شروع و
انتهای نبشها و نوع مخصوص قرنیز که کاشی را با حالت زیبایی , به سرامیکی یا
موزائیک و سنگ کف می رساند , می باشد . کاشیها به صورت رنگارنگ و نقاشیها و
صور مشبک و برجسته و یا یک طرح یا در کل به صورت تابلو و نوشته و غیره
ساخته می شوند.
کاشی در کارخانجات کاشی سازی , با لعاب و رویه زدن و پختن در جا , با
استحکام و اندازه های مختلف ساخته می شود . لعابها معمولا از کائولین ,
کوارتز , فلدسپاتها و با اضافه کردن کچ و اکسید آهن گرفته می شود که برای
لوله های فاضلاب و غیره مصرف و در مورد رنگها از اکسید های فلزات استفاده
می شود . این مجموعه ها به صورت پودر آهن شده و با دستگاه روی کاشی کشیده
می شود و در کارخانه خشک و پخته می شوند و این عمل کاشی را ضد آب می کند
برای ممکن ساختن پسبندگی کاشی با ملات , آن را 1/5 تا 2 میلیمتر برجسته می
سازند.
کاشی با ابعاد 10×10 الی 40 ×40 برای دیوارهاست . از جمله سایر موارد , نمی
توان به مواردی نظیر کاربردهای بهداشتی مثل وان و روشویی و مواد دیگر که
پس از لعاب دادن , بر روی آنها کارهای اضافه , انجام می گیرد و به صورت سبک
و تمیز در می آیند , اشاره کرد.
کاشیهای دیواری حداقل 6 میلیمتر و حداکثر 10 میلیمتر ضخامت دارند تا انقباض
نداشته باشند کاشیها را 100 درجه گرما داده و فورا داخل آب 18 – 20 درجه
قرار می دهند , در این قسمت احتمال ترک برداشتن آزمایش می شود کاشیها در
دمای 1250 – 1200 درجه پخته شده و سپس از دادن لعاب , آنها را دوباره 260 –
1100 درجه حرارت می دهند .
خمیر چسب کاشی به جای بتن ماسه یا دوغاب
این ماده به صورت آماده قابل تحویل است برای نصب کاشی و سرامیک بر روی
دیواره های بتن و گچی و سیمانی و انواع قطعات پیش ساخته و سطوح قدیمی
کاشیکاری شده , یعنی کاشی روی کاشی وسرامیک روی سرامیک و یا هر سطح آماده
ای , مورد استفاده قرار می گیرد. خمیر چسب کاشی بر پایه رزینهای صنعتی با
کیفیت مورد لزوم ساخته می شود و برای نصب کاشی و سرامیک داخل ساختمانها
مورد مصرف قرار می گیرد این چسب پس از ساخته شدن در مقابل نفوذ آب , رطوبت و
عوامل جوی , حرارت و یخبندان کاملا مقاوم می باشد از دیگر مشخصات این چسب
این است که نصب کاشی و سرامیک را بسیار آسان نموده و دارای قدرت چسبندگی
فوق العاده ای بر روی سطوح و خاصیت الاستیک کافی و انعطاف پذیری و مقاوم در
قبال نشست , مخصوصا ساختمانهای بلند و در مورد تنش های ساختمانی , لرزش و
انقباض و انبساط ساختمان می باشند از دو طریق سنتی و دوغابی و لقمه چسب
موجود که باعث تجمع حشرات مضر می باشند بهداشتی و با صرفه تر می باشند.
کاشی هفت رنگ
حکومت صفویان سده 17 میلادی
« در آغاز سده 17 پس از زمانی رکود , بهبود اقتصادی ایران آغاز گردید »
همچنین بعد از یک دوره طولانی سکون در تولید کاشی کاری , سفال سازی ایرانی
دوباره این صنعت شکوفان شد . فراورده های کاشی کاری زیبایی در کاشان نایین ,
اصفهان , شیراز , کرمان , یزد , مشهد تولید می شد .
مسجد صفویان با مقبره شیوخ و شاهان این دودمان در اردبیل نمونه ای از توسعه این صنعت در آن دوره می باشد .
خیلی زود هنر موزائیک کاری جای خود را به صنعت دیگری که در اسپانیا به نام
کورداسکا ( هفت رنگ) معروف می باشد . و این روش کاشی کاری قبلا در قرن 11
در آفریقا ی شمالی مورد استفاده قرار داشته است در صورتی که ابتدا در قرن
14 در ایران مورد پسند واقع گردید و در بناها بکار گرفته شد و مهمترین آن
مدرسه بی بی جان در سمرقند 1404 – 1399 می باشد.
نقص این روش در آن است که رنگها نمی تواند کاملا به همدیگر متصل شوند و در
یک حالت جدایی رنگها مشاهده می شوند در زمان حکومت سلسله صفویان که در
ایران از سالهای 1502 الی 1722 فرمانروایی داشته و شهر اصفهان پایتخت اصلی
آنها به شمار می رفت ابتدا بناها به وسیله موزائیک تزئین می شد تا اینکه
مسجد شاه 1616 با روش هفت رنگ ( تصویر 2 ) شناخته شد که یکی از معروف ترین
عجایب در ایران به شمار می رود .
این روش موزائیک کاری هفت رنگ کورداسکا به تدریج باقی ماند و عادی گردید
بطوری که بسیاری از دیوارهای قصرها و کلاه فرنگی های وسط قصر با این طریق
مزین می گردید.
تنها روش کاملا جدیدی که در زمان اسلام در صنعت معماری بوجود آمد ساخت
قطعات یا صفحات بسیار بزرگ از کاشی بود که نقاشی بر روی کاشی بوجود آمد و
قسمتی از تزئینات را به خود اختصاص داد ترکیب رنگها بطور کلی جالب نبود ولی
کاملا روشن و درخشنده ظاهر شده بودند.
« همچنین روش کاشی کاری هفت رنگ کورداسکا به وسیله کاشی کاران ایرانی به
ترکیه انتقال یافت و مسجد سبز بورسا که در سالهای 1419 – 1424 بنا گردید .»
« در اواخر دوره تیموری و صفویه بتدریج تزئینات کاشی هفت رنگ جایگزین کاشی کاری معرق گردید.»
تحول و رواج کاشی هفت رنگ را تا حدودی می توان ناشی از دلایل اقتصادی و
سیاسی دانست . ایران هنرنمایی برای استادان و نقاشان به نحوی فراهم شد که
توانستند از معدودیت اشکال هندسی رهایی یافته و مناظر مختلف را روی خشت های
پخته کشیده و به شکل کاشی در آورند.
کاشی هفت رنگ
« کاشی هفت رنگ که شهرت بسیاری دارد از کاشی های خشت یعنی چهار گوش نشات
گرفته و اندازه آن 15 × 15 سانتی متر است که در کنار یکدیگر قرار می دهند و
نقش مورد نظر را روی آن رنگ آمیزی می کنند و به کوره برده و حرارت می دهند
تا لعاب پخته شود .» سپس از کوره خارج و بر دیوار نصب می کنند . هفت رنگ
متداول عبارتند از : سیاه , سفید , لاجوردی , فیروزه ای , قرمز , زرد ,
حنایی که در ابنیه تاریخی و اماکن متبرکه از این نوع کاشی ها زیاد استفاده
شده است.
« تکنیک کاشی هفت رنگ در دوره صفویان عمومیت یافت و در طی دوران حکومت شاه
عباس اول بناهای مذهبی بدست اعضای خاندان سلطنتی و رجال وابسته به آن بنا
شد.»
ساخت کاشی هفت رنگ
برای ساخت کاشی هفت رنگ ابتدا طرحهای مورد نظر را روی کاشی ساده آماده
ساخته و سپس نقش ها و نگاره ها را به رنگ های مختلف در آورده و سر انجام
لعاب داده و به کوره می بردند که هر یک از کاشیهای مربع , خود شکل قسمتی از
طرح تزئینی را تشکیل می داده است .
طرح اسلیمی ( ترکیبی از نقوش بنایی و گل و بته ) از جمله طرحهای متنوع کاشی
هفت رنگ است که هنرمندان آن دوره به آن توجه فراوانی داشته اند .
رنگ سازی کاشی هفت رنگ
مواد اولیه لعاب که در کاشی کاری از آن استفاده می شود معمولا مخلوطی از
سرب و قلع است . بطور کلی هفت رنگ کاشی را قلع و سرب تشکیل می دهند که در
رنگ سفید قلع , سنگ چخماق و بلور را پس از آسیاب کردن به شکل نرمه با آب
مخلوط می کنند و بری لعاب کاشی بکار می برند . در رنگ فیروزه ای از سرب ,
قلع , سنگ چخماق , بلور و براده مس استفاده می کنند . در رنگهای دیگر از
مواد گفته شده به اضافه انواع جوهر یا اکسید های فلزی می توان استفاده کرد
نتیجه گیری
صنعت کاشی سازی و کاشی کاری که بیش از همه در تزئین معماری سرزمین ایران ,
و بطور خاص بناهای مذهبی به کار گرفته شده , همانند سفالگری دارای ویژگی
های خاصی است .
این هنر و صنعت از گذشته ی بسیار دور در نتیجه مهارت , ذوق و سلیقه کاشی
ساز در مقام شئیی ترکیبی متجلی گردیده بدین ترتیب هنرمند کاشیکار یا
موزائیک ساز با کار برد و ترکیب رنگها ی گوناگون و یا در کنار هم قرار دادن
قطعات ریزی از سنگهای رنگین و بر طبق نقشه ای از قبل طرح گردیده .
طرحهای ساده هندسی , خط منحنی , نیم دایره , مثلث و خطوط متوازی که خط
عمودی دیگری بر روی آنها رسم شده از تصاویری هستند که بر یافته های دوره
های قدیمی تر جای دارند , که به مرور نقش های متنوع هندسی , گل و برگ ,
گیاه و حیوانات که با الهام و تاثیر پذیری از طبیعت شکل گرفته اند پدیدار
می گردند.
