برای
هر تازه واردی که سالها در نواحی مختلف ایران ( غرب ، شمالغرب ، شمال ،
شمالشرق ) به بررسی معماری سنتی پرداخته باشد ، ملاحظه ساختمان ها و
ویژگیهای معماری بومی این ناحیه خاصه بافت قدیمی شهرهای جنوبی ایران تا حدی
اعجاب آور و در عین حال زیبا و با ابهت جلوه میکند .
ملاحظه بادگیرهای بلند که با غروری خاص در آسمان صاف و نیلگون شهرهای جنوب
ایران قد برافراشته و بناهای پر حجم با درگاه ها و پنجره های متعدد و توأم
با نقوش هندسی متفاوت و زیبا که در نهایت تناسب بخش عمده ای از فضاهای
خارجی ساختمان را پوشیده ، کوچه های عریض و بلند و میدان های کوچک و بزرگی
که با توجه به اوضاع و احوال اقلیمی و متناسب با آب و هوا و با در نظر
گرفتن نیاز منطقی و عمومی ساکنان این نواحی بوجود آمده یکی از موارد مهم و
قابل توجه در بررسی معماری و سنتی این نواحی است :
آب انبارهای بزرگ با گنبدی عظیم و مساجدی زیبا با گلدسته های بلند در
لابلای ساختمان و بادگیرهای تودرتو اشکال هندسی زیبائی در افق آرام و سواحل
خلیج فارس بوجود آورده که بیننده را مدام از تصوری زودگذر به
تفکری عمیق فرو میبرد . هوای گرم توأم با رطوبت بیش از حد این نواحی به
ساکنان این مناطق آموخته است که بهترین و با صرفه ترین راه برای ادامه حیات
و تفوق به مشکلات طبیعی موجود کدام است . هموطنان گرامی ما در این مناطق
دریافته اند که وجود طوفان های مداوم ، گرمای طاقت فرسا و بارانهای سیل
آسیا هیچگاه موجبی برای چشم پوشی از دریا و نعمت های بی حد آن نخواهد بود .
معماران حوزه جنوب ایران پس از قرنها ممارست و آموختن تجربیات تلخ دریافته
اند که نوع بنا باید چگونه باشد که برای زیست در فصول مختلف مقاوم و مناسب
با شرایط اقلیمی سازگار باشد ، بهترین و با صرفه ترین و در عین حال مقاوم
ترین مواد و مصالح ساختمانی چیست که در مقابل بارانهای سیل آسا و آفتاب
سوزان و رطوبت خفقان آور مقاومت داشته باشد .
بررسی اینگونه مسائل در حقیقت بخش بزرگی از آزمون های موفق هموطنان ساحل
نشین ما در حوزه خلیج فارس است که به هزاران سال قبل تعلق داشته و ما بخوبی
در می یابیم که بنیاد سنت های معماری ایرانیان حوزه خلیج فارس با جاودانه
تاریخ اقوام و ساکنان این نواحی همراه و دمساز بوده و معماران بومی و قومی
این مردم در طول قرون و اعصار هنر ارزنده معماری سنتی را از نسلی به نسل
دیگر انتقال داده و هم اکنون نیز در حالیکه مواد و مصالح ساختمانی مقاوم تر
و استوارتری در اختیار دارند به قطع تداوم معماری سنتی یکباره تن در نداده
و در عوض بشیوه ای ارزنده تر و زیبا تر معماری بومی و قومی را ادامه
میدهند .
هموطنان پر توان ما در حوزه خلیج فارس قرن ها قبل در مقابل عوامل مخرب
طبیعی ( هوای گرم و طاقت فرسا ، بارانهای موسمی و سیل آسا ، رطوبت زیاده از
حدو ویرانگر ) دریافته اند که برای ادامه حیات و تفوق بر مشکلات موجود می
بایستی همه چیز را متناسب با شرایط اقلیمی و در جهت خنثی کردن اثرات
ویرانگر آن عوامل به وجود بیاوند . بادگیرکه در حقیقت تکامل یافته ترین
اختراع معماران سنتی این نواحی است در واقع بعنوان مطوئن ترین وسیله و
بمنظور تفوق به هوای سوزان و ناسازگار این مناطق به وجود آمده است .
ساختمان های پر حجم با طبقات متعدد و اطاقهای بزرگ و سقف بلند که با پنجره
های بزرگ و کوچک پوشانده شده و در پس ایوانی عمیق و ستون دار پنهان است از
خصوصیان عمده معماری سنتی حوزه خلیج فارس است که با تلفیق عوامل دیگر موجب
ادامه حیات در اینگونه ساختمان ها گردیده و بیننده به تعجب در می یابئ که
چرا اشعه سوزان آفتاب در فصول گرماخیز مستقیما” بداخل اطاق و محل نشین
ساکنان اینگونه بناها نمی تابد و ما در می یابیم که اساس ایجاد ساختمان با
ایوانهای ستون دار و عمیق در حوزه خلیج فارس صرفا” برای جلوگیری از نفوذ
مستقیم اشعه آفتاب بوده است که در مناطق دیگر ایران استفاده از چنین شیوه
ای متداول نیست .
دیوار ساختمانها ضخیم و مصالح عمده آنرا کلوخه سنگ های گچی تشکیل میدهد که
در ملاطی قطور از گچ زنده پوشانده میشود و مهمترین استفاده از دیوارهای
ضخیم در اینگونه مناطق جلوگیری از نفوذ گرمای شدید و استحکام آن در برابر
باران های سیل اسا است و چون شدت حرارت آفتاب در تابستان از ساعت 2/1 8 صبح
به بعد شروع میشود به آسانی میتوان دریافت که معماران بومی بر مبنای چه
فلسفه و دلیل خاصی به ساختن ساختمانهای پر حجم و بلند که در چهار جبهه حیاط
مرکزی آن اطاقهای بلند و بزرگ ساخته شده مبادرت کرده اند ، زیر زمین در
ساختمانهای این مناطق بدلیل وجود رطوبت توأم با گرمای شدید ساخته نمیشود .
سقف اطاقها بیش از 5 متر بلندی دارد بر بالای در گاه های ورودی پنجره های
مشبکی از نوع پنجره های گچی قالبی که با نقوش هندسی زیبائی به وجود آمده
تزیین یافته و یکی از خواص ارزنده اینگونه پنجره ها جریان هوای خنک بداخل
ساختمان است . تمام بناهای حوزه خلیج فارس دارای یک یا چند بادگیر است که
بخش عمده ای از ساختمان را در گرمای طاقت فرسای تابستان خنک و قابل زیست
میکند .
معمولا” بادگیرها در فرم ها و اندازه های مختلف و بر فراز آخرین طبقه یا در
طبقات مختلف استوار میگردد . در داخل بناهای بزرگ غیر از آب انبار اختصاصی
حمام نیز وجود دارد ، فاضل آب از طبقات بالا بوسیله مجرای دهان گشاد و سر
پوشیده ای به طبقه اول هدایت شده و از گوشه ساختمان به خارج و به چاه فاضل
آب وارد میگردد
در ورودی ساختمان ها و درگاه اطاقهای داخلی بنا عموما” از چوب و غالبا”
کنده کاری شده است و چوب درها عموما” از نوع سی رسم یا کهور است که در
مقابل حرارت و رطوبت مقاومت فراوانی دارد و در واقع استفاده از چوبهای
منقوش و مشبک حوزه جنوب ایران یکی از عوامل مهم و اصلی زیبائی بناها است که
در معماری سنتی جنوب رواج کامل دارد .
منظره ای از یک بنا و بادگیر در بندرلنگه
عرض راهروها در تمام بناهای جنوب ایران بیش از 2 متر است . در کنار این
راهروها ( دالان ) در دو طرف سکوهای پهن و عمیقی ساخته شده است که در فصول
گرما ساکنان منازل برای استفاده از جریان هوا و خنکی آن استفاده میکنند .
در ورودی ساختمان ها مستقیما” بداخل راهرو ( دالان ) باز نمیشود بلکه با
استفاده از یک پیچ تند به دالان راه پیدا میکند و دلیل آنهم جلوگیری از
نفوذ مستقیم آفتاب بداخل دالان ها است ، اطاقها ی جانبی دالان ها معمولا”
با دریچه مشبکی به راهروها متصل است و بخشی از هوای خنک دالان در فصول گرما
با باز کردن دریچه ها بداخل اطاقهای جانبی جریان پیدا میکند .
اطاقها با سقفی بلند و با در و پنجره زیاد ساخته میشود ، بین درگاه ها
طاقچه و رف نیز متداول است . بر روی جرزهای داخل اطاقها چوب خراطی شده رنگی
وجود دارد که خاص پرده یا آویختن لباس است .
شیشه در درگاه ها کمتر بکار میرود و فقط از 6 دریچه ای که معمولا” در هر در
وجود دارد دو تای آن شیشه و بقیه با تخته کنده کاری یا نقاشی شده پوشیده
شده است و استفاده از این شیوه در درگاه ها صرفا” برای جلوگیری از نفوذ
شدید نور خورشید بداخل اطاقها است بناها بلند و پر حجم و با مصالحی از سنگ و
گچ و به ارتفاع 6 متر تقریبی ساخته شده که با توجه به بلندی بنا و
بادگیرها و زیبائی خارجی آن ابهتی خاص توأم با آرامش به کوچه ها میدهد ،
مغازه و دکان بصورت انفرادی در محلات قدیمی وجود ندارد و معمولا” بازار و
بازارچه ها تمام مایحتاج عمومی را برای اهالی آماده و عرضه میکنند :
بازارچه های قدیمی این مناطق فاقد سقف آجری است و معمولا” بازارها با پوششی
از حصیر یا نی بوریا یا تیر چوبی پوشانده شده و برای اینکه بازارها از نظر
روشنائی در مضیقه نباشد یقف را از جهت طولی بصورت پلکانی میسازند و فواصل
سطوح سقف را با دریچه های مشبک چوبی می پوشانند و با این شیوه ضمن اینکه از
نفوذ مستقیم آفتاب بداخل بازار جلوگیری شده نور کافی نیز به بازار میرسد .
تمام بناها اعم از خانه مسکونی یا مغازه بر روی سکوئی به ارتفاع تقریبی یک
متر یا بیشتر ساخته شده و شاید علت ایجاد آن جلوگیری از هجوم آب باران
بهنگام باران های فصلی سیل آسا بداخل منازل است . در مقابل هر ساختمان بزرگ
یک سکوی پهن و طویل ساخته شده که در فصول گرما و بهنگام عصر از آن استفاده
میشود و معمولا” در فواصل هر 3 یا 4 ساختمان بزرگ میدان کوچکی وجود دارد و
این شیوه معماری در تمام محلات قدیم بندر لنگه ، بندر لنگ ، بندر خمیر ،
بندر عباس ، میناب ، قشم بچشم میخورد .
استفاده از دریچه های مشبک با نقوشی هندسی و زیبا در تمام بناهای این منطقه
یکی از اختصاصات تلفیقی هنر معماری سنتی ساکنان این ناحیه است که بطور
عموم در تمام بناها از این نوع دریچه های زیبا استفاده می شود .
حمام عمومی بشیوه ای که در نواحی دیگر ایران رواج دارد در حوزه خلیج فارس
معمول نیست . کاروانسرا بصورت ساختمان های عریض که در فضای وسیعی ایجاد شده
با اطاق های متعدد و در جهت طولی خاصه در ساحل خلیج و مشرف به اسکله ها
بوجود آمده که متأسفانه تعداد عمده ای از این نوع بناهای بزرگ و قدیمی و
کاروانسراها به ویژه در بندر لنگه، و بندر خمیر یا بوسیله شهرداری ها و یا
توسط اشخاص ویران گردیده است .
بافت اصلی و سنتی شهرهای جنوب شامل کوچه ها ، آب انبارها ، مساجد و حسینیه ها است که حسینیه ها خاص فرقه شیعه است .
بر روی بام تمام منازل جان پناهی مشبک ساخته شده که در فصول گرما از آن استفاده میشود .
در بناهای خصوصی شهر مستراح و روشوئی در داخل
بنا ساخته میشود در حالیکه در مساجد و حسینیه ها مستراح و حوض محل وضو در
خارج مسجد است و معمولا” کوچه ای حد فاصل مسجد و مستراح و محل وضو است . در
بناهای عمومی ( خانه های شخصی ) اطاقهای اصلی رو بشرق و ایوان در چهار
جبهه بنا است و اطاق های کوچکتر در جبهه های دیگر ساخته شده در حالیکه
مساجد و حسینیه ها از این قاعده مستثنی بوده و دارای یک ایوان سرتاسری رو
بشرق و یک ایوان در جبهه غرب و جنوب است که از این دو ایوان بعنوان شبستان
فرعی و در فصل تابستان استفاده میشود .
آجرهای گچی تابی که در تزئینات مساجد و حسینیه ها به کار رفته است
منظره درونی مسجد غیاث
بخش عمده ستون ها در مساجد این منطقه در ایوان ها و شبستان اصلی ( زمستانی )
تنها یک یا دو ردیف ستون دارد ، در حالیکه ایوان اکثر مساجد دارای 4 یا 5
ردیف ستون است .
منار مسجد معمولا” در گوشه شمالشرقی مسجد یا در گوشه جنوب غربی است تمام
مساجد و حسینیه ها یک طبقه است و فقط برخی از حسینیه ها دو طبقه و سه طبقه
است و احتمالا” در عصری که بانی این حسینیه ها در حیات بوده خود و خانواده
اش در بخش دیگر حسینیه زندگی میکرده اما در حال حاضر تنها در چند اطاق از
حسینیه ها متولی زندگی میکند و بقیه برای استفاده روزهای عزاداری بکار
میرود ، سقف اطاقها و راهروها در تمام بناهای حوزه جنوب اعم از مسجد و
حسینیه و محل زندگی با پوشش چوبی و نی بوریا است و معمولا” سقف ها را با
استفاده از چندرنگ اصلی ( قرمز ، سیاه ، زرد ) رنگ آمیزی میکنند ، در
بناهای حوزه جنوب بخش عمده ای از ساختمان را اطاقها ، ایوانها ، درگاه ها ،
و ستونها تشکیل میدهد که در بخش خارجی آن دریچه های مشبک چوبی ، گچی ،
تعبیه شده در فواصل حجم ها وضع خیره کننده بنا منظره زیبا و آرام بخش به
وجود میآورد .
اساسا” حوزه شرقی و غربی بندرعباس بلحاظ موقعیت متفاوت آن از نظر رودخانه و
استفاده از آب شیرین اختلاف خاصی در شیوه های معماری و زندگی این مردم
بوجود آورده چنانکه در مناطقی چون بندر عباس ، بندر لنگه ، بندر لنگ ، بندر
خمیر ، گاوبندی و حتی جزایر که آب مصرفی اهالی در گذشته از آب باران تأمین
میشده ساکنان این نواحی به ساختن مخازن بزرگ آب و آب انبارهای عظیم مبادرت
کرده اند در حالیکه در حوزه میناب ، جاسک ، رودان ، حتی جیرفت بدلیل وجود
رودخانهای بزرگ و شیرین چون رودخانه میناب ، رودان ، جقین ، هلیل رود ،
ساکنان این نواحی را بشیوه و فرم دیگری از زندگی سنتی دمساز کرده چنانچه
ذخیره آب بشیوه نواحی غرب بندر عباس اساسا” معمول نیست و فقط در نواحی بلند
و در مناطقی که آب رودخانه به منازل مسکونی ده نشینان نزدیک نیست تعدادی
آب انبار کوچک آنهم برای مصاف دامی ساخته شده و بدلیل اینکه فرقه سنی میناب
کمتری در نواحی شرق بندر عباس دارد بجای مساجد بزرگ و متعدد حسینیه ها و
ماتم خانه ها ( اصطلاح اهالی میناب و نواحی اطراف است و این واژه به اماکنی
اطلاق میشود که مردم در ایام سوگواری به عزاداری و سوگ و گریه میگذرانند )
وجود دارد و تنها در مرکز شهرستان میناب بیش از 10 باب حسینیه و ماتم خانه
وجود دارد که اکثرا” از نظر ساختمان تا حدی جالب توجه نیست تا آنجا که
هیأت بررسی از ثبت آنها در فهرست آثار ملی خودداری کرد ، معماری اینگونه
حسینیه ها شامل یک راهرو ( سالن مرکزی ) بلند است که در حد شمالی آن منبری
کار گذاشته شده و
سقف آنرا بشیوه بناهای شیروانی و بشکل 8 با پوشش تیر و بوریا ساخته اند ،
معمولا” محوطه بزرگی در مقابل ساختمان حسینیه ها است که بهنگام عزاداری محل
تجمع مردم است و در این میدان تعدادی برج کوتاه بچشم میخورد که مردم در
داخل حفره های بدنه آن شمع روشن میکنند .
ساختمان ها در حوزه شرق بندرعباس از نظر حجم کوچکتر و در فضای محدودتری
ایجاد شده و بر عکس هر بنا دارای باغ و باغچه بزرگی است که نخل های بلند و
پر باری در آن غرس شده و دلیل ایجاد باغهای مرکبات بزرگ و نخلستان های وسیع
وجود آب رودخانه ها است که بی دریغ در این مناطق جریان دارد و از برکت
جریان آن سر سبزی و نعمت فراوان به این ناحیه اعطا شده است .
بادگیر در حوزه شرق بندرعباس نقش اصلی را دربنا ندارد ، و بهمین نظر
بادگیرهای این مناطق کوتاه و دهانه آنرا با نی میپوشانند و شاید یکی از علل
بی توجهی به بادگیر ها وجود آب فراوان در رودخانه های پر آب این نواحی است
منتهی بر روی تمام خانه های میناب جان پناهی ساخته شده که دیوار آنرا مشبک
و با نقوش هندسی می آرایند ، آب انبار در حوزه بندر عباس و نواحی غربی آن
معمولا” خارج از 4 فرم نیست .
الف – آب انبارهای کنده شده در کوهستان که سازندگان این نوع آب انبارها در
گذشته دور و با استفاده از ابزار دستی ( قلم و چکش ) نقطه ای از کوه را تا
عمق بیش از 4 متر کنده و سپس روی آنرا طاق زده اند و دلیل ایجاد آن در
نواحی کوهستانی پاکی کوهسار و عاری بودن از آلودگی نواحی مجاور آنست که در
فصول باران آب پاک و گوارا به مخزن سرازیر میشود .
ب – آب انبارهای گنبدی گود ، این نوع آب انبارها که عمقی بیش از 9 متر
دارند بوسیله بانیان اولیه در محلی دور از شهر یا قریه ایجاد شده و روی
چنین محلی گنبدی بارتفاع 6 تا 9 به وجود آمده که برخی از این نوع آب
انبارها از نظر حجم در اعداد بناهای ارزنده است و تعداد بیشماری از آنرا
هیأت اعزامی به ثبت رسانده است ضخامت اینگونه آب انباردر کف قریب دو متر
است که در ارتفاع دو نیم متری زمین ضخامت آن به یک متر بالغ میشود و گنبد
از این حد شروع میشود مصالح اینگونه آب انبار ، کلوخه سنگ ، گچ زنده است که
بی نهایت مقاوم است .
ج – نوع آب انبارهای صلیبی شکل اینگونه آب انبارها را که در محل 4 برکه
مینامند و شامل چهار حفره و بعمق تقریبی 7 متر است که درازای هر بازوی
صلیبی آن 10 متر است که در ارتفاع یک متری زمین طاق زده شده است در مرکز
صلیب گنبد کوچک و کوتاهی نیز وجود دارد که دریچه های کوچکی برای جریان هوا
در رویه چهار طاقی آن تعبیه شده .
د – نوع آب انبارهای کشیده ، این نوع آب انبارها بر عکس چهار برکه ها است
به این معنی که مخزن آب غیر از عمق 6 متر ارای قریب به چهار متر نیز هست و
معمولا” طول اینگونه آب انبارها به 25 متر میرسد و تعدادی از این نوع آب
انبار در حوزه جنوب وجود دارد که هنوز مورد استفاده اهالی است .
