بخشی از مطلب
این بنا در حاشیه شرقی و انتهای خیابان مولوی واقع شده و از آثار دوره
قاجاریه است، که بر طبق کتیبه تاریخی آن به سال 1259هـ.ق توسط حاجی عبدالله
تبریزی ساخته شده است.
بنای حمام به وسعت تقریبی 1100 متر مربع، از دو قسمت مردانه و زنانه تشکیل
میشود.هنگام احداث خیابان مولوی قسمتی از حمام و ورودی آن تخریب و ورودی
جدیدی برای آن بنا کرده اند.در طرفین ورودی حمام، دو سرباز بر روی سنگ
حجاری شده است.بخشهای مختلف داخل حمام از جمله سربینه، خلوتها، صحن، ازاره
های داخل حمام، حوها، سنگها و چاله حوض از سنگ مرمر صیقلی ساخته شده
است.پوشش گنبدی شکل سربینه که با سنگهای مرمر فرش شده، چهار سنگاب به شکل
کاسه و کشکول از سنگ مرمر ساخته شده اند، نصب شده است.میان سنگابها نیز
صندلیهای سنگی نشانده اند.سربینه توسط راهرویی به گرمخانه راه پیدا
میکند.گرمخانه دارای پوشش گنبدی است که توسط ستونهای سنگی نگهداری میشود.در
قسمت غرب گرمابه محوطه ای است که استخر در آن واقع شده و سقف آن در زیر
خیابان مولوی قرار دارد.برای حمام زنانه، در کوچکی جنب حمام مردانه تعبیه
شده است.این بخش کوچکتر بوده و فاقد ستون سنگی است.مالح بکار رفته در بن،
سنگ، آجر، سنگ مرمر و ملات ساروج است.
کتیبه های تاریخدار بنا: بر بالای سردر حمام، کتیبه ای منظوم با این ماده تاریخ وجود دارد:
از پی تاریخ انجامش سروش غیب گفت وه چه حمام از صفا لایق با خوان صفا
که مصراع دوم آن تاریخ ساخت بنا را 1259 نشان میدهد.این تاریخ در انتهای کتیبه به رقم نیز درج است.
بانیان و سازندگان بنا:بر اساس کتیبه موجود، بانی حمام، حسن بن عبدالله تبریزی بوده است.
سیر تحول بنا: این بنا در دوره قاجاریان با نام "حمام صفا" در وسط بازارچه
محمد رحیم خان احداث و به مرور زمان، بنام فعلی معروف شد.در دوره اخیر،
احداث خیابان مجاور و تغییر شبکه آبرسانی حمام، موجب تغییراتی در آن شد..ه
است.
نکاتی درباره معماری بنا: این بنا از دو حمام بزرگ(مردانه) و کوچک(زنانه)
تشکیل شده است، که هردو سربینه و گرمخانه دارند.حمام بزرگ علاوه بر فضاهای
مذکور، فضایی دارد که چال حوض در آن است.سربینه این حمام، بزرگترین و پر
تزیین ترین فضای این بناست.سربینه قاعده ای هشت ضلعی دارد و ستونهای میانه
آن و سکوهای اطراف، بخشی از آن را به شکل هشت و نیم هشت مجزا کرده اند.در
امتداد محورهای اصلی این بخش میانی، چهار غرفه کم عمق از دیوارهای سربینه
عقبتر نشسته اند و بر این دو محور تاکید میکنند. درگاههای ورودی و خروجی
سربینه، در دو انتهای یکی از محورهای فرعی واقع است.بعلاوه، دو حوض در داخل
سکوهای دو انتهای محور فرعی دیگر قرار دارد.به این ترتیب، چهار محور قاعده
سربینه دو به دو متعامدند و هریک به صورتی از دیگری تمایز یافته است.طاق
رسمی بندی مرتفعی بخش میانی سربینه و طاقهای رسمی بندی کوتاهتری سکوهای
پیرامون این فضا را پوشانده اند. قسمتهایی از فضای سکوها پس از احداث
خیابان مجاور حمام، در زیر این خیابان قرار گرفته است.نورگیرهایی در مرکز
طاق میانی و چهار طاق پیرامون آن، نور سربینه را تامین میکنند. حوضی هشت
گوش، با چهار سنگاب در اطراف آن، در میانه سربینه واقع است.هریک از سنگابها
بر دوش شیری سنگی قرار دارد.
میاندر حمام شامل راهرو و فضایی با قاعده شش گوش است.مراجعان از محور
سربینه به راهرو وارد و پس از چرخش در آن، در امتداد محور گرمخانه، از
میاندر خارج میشوند.گرمخانه بسیار شبیه سربینه است.این فضا نیز هشت وجهی
است و هشت ستون بخش میانی، آن را از باقی فضا تفکیک کرده اند.در اینجا نیز
فضای پیرامون بالاتر از بخش میانی نشسته و طاقهایی کوتاهتر از طاق میانی
دارد.در یکی از جبهه های مجاور ورودی گرمخانه، غرفه ای عمیق برای شستشو
تعبیه شده است و در جبهه مقابل آن غرفه دیگری با قاعده نیم هشت دیده
میشود.بدین ترتیب، وجود محوری قوی در گرمخانه حس میشود.چال حوض در میانه
فضایی با قاعده مستطیل شکل و در شمال گرمخانه واقع است و شکل تزیینی خاصی
دارد.در پیرامون چال حوض نیز غرفه هایی برای استراحت شناگران یانشستن
تماشاچیان تعبیه شده است.
بخشهایی از ورودی حمام بزرگ، از جمله سردر، بر اثر احداث خیابان مجاور آن
تخریب شد؛ و ازین رو، سردری دیگر با فاصله کمی از سردر قدیمی و با مصالح آن
ساخته شد.به گفته مؤلف مینودر، دو سرباز مرمرین بر جای ستونهای طرفین سردر
قرار داشته است، که امروزه نیست.بر طرفین سردر فعلی، نقش کاشیکاری فردی با
لباس دوره قاجاریان دیده میشود.پس از عبور از این سردر، پلکانی به سربینه
حمام منتهی میشود.
حمام کوچک طرحی مختصر دارد.دستگاه ورودی این حمام شامل سردر و دو هشتی به
اندازه های مختلف و یک ردیف پلکان است.سربینه حمام کوچک، شامل فضایی است با
قاعده هشت و نیم هشت که چهار فضای دیگر آنرا احاطه کرده اند.این فضا و
سکوی گرداگرد سربینه بالاتر از بخش میانی آن نشسته اند.بخش میانی طاق رسمی
بندی دارد و در میانه آن حوضی هشت گوش واقع است.در میانه طاق این بخش و
هریک از فضاهای اطراف آن، نورگیری قرار دارد. فضای واقع در ضلع شمالی
سربینه از دیگر فضاهای اطراف آن بزرگتر است.در دو سوی این فضا، دو غرفه با
قاعده نیم هشت واقع است.میاندر دالان کم عرضی است که از بخش غربی سربینه به
گوشه گرمخانه راه میبرد.گرمخانه فضایی است با قاعده مستطیل، که احتمالاً
شکل اولیه خود را از دست داده است.خزینه حمام کوچک در سوی شمالی گرمخانه و
در نزدیکی خزینه حمام بزرگ بوده است.در حد فاصل دو خزینه، گلخن و انبار
سوخت قرار داشته که اکنون موتورخانه حمام شده است.در گذشته، آب قنات در آب
انبار بزرگ حمام، در نزدیکی هشتی حمام کوچک، ذخیره میشده و از چند مجرا به
خزینه ها و حوضهای حمام میریخته است.
