بخشی از مطلب
مدرسه علمیه علیا، مدرسه ای مربوط به دوره صفویه، واقع در شهر تاریخی تون
(فردوس امروزی) استان خراسان جنوبی می باشد. این مدرسه که دارای ساختار
چهار ایوانی و پلان هشت ضلعی است، در دوره صفویه و به دست فردی به نام میر
علی بیک ساخته شد.
از مشخصات بارز معماری این مدرسه می توان به تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت
های مختلف پلان آن، اشاره نمود. در پشت ایوان ورودی این بنا، فضای هشتی
واقع گردیده که در ضلع شرقی آن مدرس (محل تدریس) به شکل هشت ضلعی و پوشش
گنبدی و در ضلع غربی آن فضای نمازخانه با تزئینات زیبا و پوشش گنبدی دیده
می شود. در حیاط مرکزی بنا گودال باغچه ای هشت ضلعی ایجاد شده که در گذشته
آب از یک سو وارد آن می گردید و از نقطه دیگر خارج می گردیده است. مدرسه
علیا دارای چهار ایوان بوده و در سه طرف آن حجره های طلاب ساخته شده است.
شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، در استان خراسان جنوبی است. این شهر در
فاصله 345 کیلومتری جنوب مشهد و 195 کیلومتری شمال غربی بیرجند و در مسیر
محور اصلی ارتباطی استان های یزد، کرمان، اصفهان، بوشهر، هرمزگان و فارس به
مشهد واقع است. فردوس که تا سال 1308، تون نامیده می شد، امروزه به خاطر
انار و زعفران مرغوبش شناخته شده است.
حسن پیرنیا، در کتاب تاریخ ایران باستان، به اولین اشاره های تاریخی به
منطقه ای که تون (فردوس) در آن واقع است می پردازد و می گوید: "از منطقه ای
که تون در آن واقع شده است، در کتیبه داریوش با عنوان استاگارتیه یاد شده
که نویسندگان قدیم ساکارتیا ضبط کرده‌اند." این منطقه ابتدا زیر نفوذ مادها
بوده و پس از عصر سلوکیان هم از طرف جنوب، سرزمین پارت را محدود می کرده و
جز قسمت تون و طبس، بقیه نواحی آن کویر خشک و بی آب و علف بوده است.
هردوت، مردمان این ناحیه را طایفه ای از پارسی ها می داند و می گوید که به
زبان پارسی سخن می گفتند و از راه شکار گورخر و غزال روزگار می گذراندند.
محوطه تاریخی شهر تون، قدمتی مربوط به دوران اشکانیان دارد. قدیمی ترین
آثار یافت شده در شهرستان فردوس، مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد است و
از آن پس آثاری از هزاره اول، دوران ساسانیان و دوره های مختلف اسلامی یافت
شده اند که تداوم حیات طولانی در این شهر را نشان می دهد.
دلایل و شواهد تاریخی نشان می دهد که در گذشته های دور، تون اهمیت و
اعتباری تاریخی داشته، به ویژه تا دوران اقتدار اسماعیلیه و حتی سده های
پس از آن، به ولایت قهستان تعلق داشته. ایالت تون یکی از مناطق قهستان بوده
که بعد از الموت، دومین مرکز مهم فرقه اسماعیلیه بوده و تا حمله مغول دوام
داشته است. آثار به جا مانده از دژهای آن دوران، مانند کوه قلعه فردوس،
قلعه دختر بشرویه و قلعه حسن آباد هم اکنون نیز قابل مشاهده اند. در بسیاری
از دوره های زمانی، تون در کنار قائن، یکی از دو شهر مهم و بزرگ ولایت
قهستان بوده و نامش را همراه قائن و گاه در ترکیب با آن، به صورت "تونوکین"
(تون و قاین) به جای قهستان به کار می برده اند. مارکوپولو نیز در
سفرنامه خود، از منطقه قهستان با نام تونوکین یاد کرده که اشاره به تون و
قاین دو شهر بزرگ این بلاد داشته.
مردم شهر تون در حمله مغول قتل عام شدند و چهل هزار نفر از اسماعیلیه در
تون کشته شدند به طوری که از کشته ها، پشته و تپه ساخته شده و روی آن تپه،
تخت هلاکوخان قرار داده شده است. این تپه که به تخت هلاکو معروف بوده تا
چند دهه قبل در نزدیکی خندق فردوس باقی مانده بود که متأسفانه در دهه های
اخیر نابود گردید.
حمدالله مستوفی در نزهه القلوب در مورد فردوس چنین می نویسد: "در اول شهر
بزرگ بوده و این زمان شهری وسط است و وضع آن شهر چنین نهاده اند که اول
حصاری به غایت بزرگ نهاده و خندق عمیق بی آب دارد و بازار درگرد حصار در
آورده و شهر و خانه ها در گرد بازار و باغات و توتستان ها در گرد خانه ها و
غله زار در گرد باغات و در گرد غله زارها بندها بسته که آب باران می گیرند
و آب بدان غله می برند و در آن بندها خربزه بی آب زراعت می کنند که به
غایت شیرین می باشد و آبش از کاریزها است و هوای معتدل و حاصلش غله و میوه و
ابریشم باشد."
این شهر دارای ارگی بزرگ بوده که ساخت آن را به عمرو لیث صفاری نسبت می
دهند. در دوره صفویه و در زمان پادشاهی شاه تهماسب اول این ارگ مرمت گردید.
تون که در دوره صفویه به خوبی رشد کرده بود، در قحطی قرن یازده بیشتر
جمعیت خود را از دست داد. تون، در "معجم البلدان"، سفیدی روی ناخن، در
"برهان قاطع"، گلخن حمام، در "مؤید الفضلا"، جامه شبروی، در "مجمع اللغات"،
حمام و در "فرهنگ نظام"، خزانه و گنجینه معنی شده است. اما به دلیل
مجاورت با طبس که به معنی چشمه آبگرم است، باید مفهوم سرزمین گرم را داشته
باشد.
بنابر یک قول دیگر، نام فردوس در زمان ایران باستان، "تابان" بوده است که
پس از حمله اعراب در زبان عربی تغییر شکل یافته و به صورت تون درآمده است.
بر طبق این قول، تابان و تابش که امروزه به نام فردوس و طبس شناخته می
شوند، هر دو از شهرهای کهن ایران به شمار می روند. کلمه تون به لغت اوستایی
به معنی توانا و شایسته است. نامی که پیرنیا به صورت استاگرتیا برای آن
ذکر می نماید به معنی نیرومند و پایدار ساخته شده است.
از مهمترین آثار تاریخی واقع در این شهر می توان به: مدرسه علمیه علیا،
مسجد جامع تون، مسجد آب انبار و حمام کوشک، حمام خیروز، حوض انبار و مسجد
سیدی، بارگاه امام زادگان سلطان محمد و ابراهیم و قنات بلده، اشاره نمود.
