بخشی از مطلب
مسجد شیخ لطف الله بین سال های 1602 تا 1619 میلادی ساخته شد. این مسجد یکی
از مسجدهای تاریخی و شناخته شده شهر اصفهان است که در دوران صفویه بنا
گشته.
مسجد شیخ لطف الله شاهکاری از معماری و کاشیکاری قرن یازدهم هجری است که
توسط استاد محمدرضا اصفهانی از معماران نامدار آن دوره ساخته شده. مسجد شیخ
لطف الله به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا شد. این مسجد در ضلع
شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو و در همسایگی مسجد امام واقع
شده. طرح این مسجد در زمانی که نقشه چهارباغ و باغ هزار جریب به مرحله
اجراء درآمد ریخته شد و در دورانی که معماری صفویه به شکوفایی رسیده بود،
مورد بهره برداری قرار گرفت. ساخت این مسجد در نیمه اول قرن یازده هجری، به
فرمان شاه عباس اول آغاز شد. این مسجد بر خرابه های مسجدی که قبلا در آن
محل بوده ساخته شد.
مسجد شیخ لطف الله به نام یکی از علمای بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف الله
جبل عاملی، نامگذاری شده است. شیخ لطف الله یکی از علمای بزرگ دوره صفوی
بود. وی از اهالی جبل عامل لبنان بود که مانند شیخ بهایی و برخی علمای دیگر
توسط شاه عباس از لبنان به ایران مهاجرت نموده و ابتدا در مشهد و قزوین و
پس از آن در اصفهان ساکن شد. از آنجا که حکومت صفوی، حکومتی مذهبی بود و به
اسلام و به خصوص مذهب تشیع بسیار بها می داد، علمای آن را نیز تکریم می
کرد. از سوی دیگر شیخ لطف الله پدر زن شاه عباس بود. از این رو در محل
زندگی شیخ، مسجد و مدرسه ای به نام او ساخته شد که در این محل به تدریس
دروس فقهی و جلسات دینی اشتغال داشت. شیخ بنا به استفتای خود که برگزاری
نماز جمعه در غیاب امام زمان را مجاز می شمرد، به اقامه نماز جمعه در این
مسجد می پرداخت و مقلدان او نیز به او اقتدا می نمودند.
تزئینات کاشیکاری این مسجد در داخل از ازاره ها به بالا همه از کاشی های
معرق پوشیده شده. شماری از کاشیکاری های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه
های خط ثلث آن به خط علی رضای تبریزی عباسی است. این مسجد به علت اینکه نه
دارای مناره است و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) و همچنین ورودی آن پله می
خورد، غیر طبیعی است. عدم وجود شبستان و صحن ورودی، این مسجد را به مقتضیات
تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) که در
نهایت منجر به این مسئله شده است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که
برای نمازگزاری استفاده شود، برای آن طراحی کرد. سردر معرق آن تا پایان سال
1011 ه.ق ساخته و پرداخته شده و اتمام ساختمان و تزئینات آن در سال 1028
ه.ق بوده است. کتیبه سردر آن به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال 1012
هجری است. خطوط و کتیبه های داخل مسجد کار علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور
زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن دوره است که نمونه خط ثلث او
با خط علیرضا عباسی برابری می کند.
داخل و خارج گنبد بی مانند این ابنیه که از زیباترین گنبد‌های جهان به شمار
می رود، از کاشی های معرق نفیس پوشیده شده. باستان شناسان خارجی عظمت
معماری این مسجد را ستوده اند. استفاده از نور طبیعی و رنگ های زیبا همه و
همه از جمله ویژگی های چشمگیر این بناست.
سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است. جلو خان مسجد با عقب نشستگی از
بدنه شرقی میدان آغاز می شود. بعد از عبور از چهار پله به محوطه سردر می
رسیم. قسمت پایینی دیوارهای این محوطه با سنگ مرمر زرد پوشیده شده است،
سکوهای بزرگ کناری هم از همین نوع سنگ هستند. در ورودی مسجد به صورت دو
لنگه است که از چوب چنار یک پارچه ساخته شده اند و پس از گذشت چهارصد سال
هنوز پابرجا هستند. در جلوی مسجد حوض 8 ضلعی زیبایی قرار داشته که در
سال های 1316 تا 1318 خورشیدی برداشته شده است. در این زمان پوشش
کف گنبدخانه از جنس گچ بوده و پنجره های چوبی منصوب در آن
روشنایی زیرزمین را تأمین می کرده است.
یکی از ویژگی های این مسجد چرخش 45 درجه ای است که با محور شمال-جنوب دارد
که در اصطلاح، پاشنه نامیده می شود. علت وجودی این چرخش این است که در
معماری ایرانی-اسلامی، مساجد به گونه ای طراحی می شوند که کاربر هنگام ورود
به شبستان در جهت قبله قرار گیرد، خالق بنا این دوگانگی را، با استفاده از
پاشنه حل نموده. به دلیل این که مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه و
ناخواه در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را
نیز به همین جهت می ساختند کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل می شد. در
اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت
راست می چرخد این مشکل راه حل نموده اند، یعنی اگر چه ساختمان مسجد در
مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می آید که دیوار جبهه آن در جهت شمال
به جنوب است، لیکن در همین محراب دیوار بنا شده که به سوی قبله است و وقتی
به عظمت این فکر پی می بریم که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به چشم
نمی خورد، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نسبت به نمای خارجی
پیچشی دارد در صورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن، جهت یا
زاویه مخالفی نشان نمی دهد. این مسجد جهت استفاده همسران شاه عباس بنا شده
و به همین دلیل این بنا فاقد مناره (جهت اذان گفتن) است.
لوئی کان (Louis Kahk)، معمار برجسته جهان، در بازدیدی که از اصفهان داشت
در رابطه با مسجد شیخ لطف الله این چنین عنوان کرده است: "من فقط در عالم
خیال و با جوهری از طلا و نقره می توانم چنین اثری را تصور کنم."
پروفسور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران نوشته: "به سختی می توان این اثر را
محصول دست بشر دانست". و در جایی دیگر نیز بیان کرده: "کوچکترین نقطه ضعفی
در این بنا دیده نمی شود، اندازه ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و
زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش
باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و
الهام آسمانی نمی تواند داشته باشد."
همچنین به دلیل عظمت معماری و تاریخی این بنای مذهبی ایران، تمبر مشترکی با
نقش این بنا و اثری تاریخی از چین منتشر شده است. گنبد مسجد شیخ لطف الله
یکى از چند گنبد یک پوششى زمان صفویه است که با ارتفاع کم، پوشش مناسبى
براى صحن کوچک آن به شمار مى رود. از طرفى بلندى آن تا آن اندازه است که
بتواند در کنار میدان بزرگ خودنمایى کرده و بر آن فضا مسلط باشد. خمیدگى
گنبد از نقطه برآمدگى بزرگ ناگهان به سمت داخل گراییده و رأس گنبد را تشکیل
داده است و این فشار زیاد را دیوارهاى قطور مسجد تحمل مى کند. قطر
دیوارها که از پنجره هاى دیوار اندازه گیرى شده در حدود 70/1 سانتی متر
است.
دیوارهاى داخلى از یک هشت ضلعى شروع مى شود. این هشت ضلعی ها هر یک به
وسیله کاشی هاى طناب مانند فیروزه اى محصور شده و خطوط بسیار زیبا که از
آثار علیرضا است و مانند قابى هر یک از اضلاع هشتگانه را در میان مى گیرد؛
این خطوط از کاشی هایى به رنگ سفید خیره کننده در میان کاشی هاى آبى تیره
به کار رفته است و زاویه هایى که از این هشت ضلع به وجود آیند پایه خمیدگى
بزرگ را تشکیل مى دهند، لیکن انحناى تدریجى گنبد نقطه شروع انحنا و دایره
بزرگ گنبد را از نظر پنهان مى کنند. خمیدگى گنبد را دیوارهاى بادبادک شکل
زاویه داری به اضلاع هشت گانه وصل مى کند. قسمت بعدى به سمت خمیدگى به
اندازهاى عادى و یکنواخت بزرگ گرایش دارد سرتاسر این خمیدگى به اندازه اى
عادى و یکنواخت است که به ندرت احساس شده یا به چشم مى آید.
مسجد شیخ لطف الله چند تفاوت اساسى با دیگر مساجد اصفهان دارد. این مسجد
داراى صحن نیست و مناره نیز ندارد، حال آنکه مساجد باستانى دیگر معمولاً
صحنى بزرگ و مناره یا مناره هایى نیز دارند. گنبد مسجد شیخ الله با گنبدهاى
مساجد دیگر متفاوت است و دو پوش پیوسته است. این مسجد برخلاف مساجد دیگر
وسعت چندانى ندارد و در حقیقت نمازخانه اى کوچک است
