مسجد وکیل شیراز در مجموعه بناهای زندیه، در کنار بازار وکیل و حمام وکیل
در خیابان زند، مرکز شهر شیراز، استان فارس، قرار دارد. این بنا یکی از
بناهای زیبا و بسیار مستحکم دوره زندیه است که از لحاظ هنری و معماری دارای
اهمیت زیادی می باشد.
در حوالی همین مسجد، مسجدی قدیمی وجود داشته است که آن را مسجد جنازه
نامیده اند. احتمالا در دوره صفویان، به جای آن مسجد بزرگتری بنا شده و سپس
کریم خان زند، همزمان با احداث بازار و میدان، این مسجد را احیا کرده و از
آن پس، مسجد وکیل خوانده شده است. این مسجد از نوع مساجد دو ایوانی است و
دارای دو شبستان جنوبی و شرقی می باشد.
شبستان جنوبی با ستون های سنگی یکپارچه و مارپیچ از شاخصه های معماری
ایرانی و از مناطق دیدنی این مسجد است که دارای 48 ستون سنگی یکپارچه می
باشد. مساحت این شبستان در حدود 5 هزار متر مربع است و منبر چهارده پله ای
یکپارچه از سنگ مرمر از زیبائیهای این شبستان می باشد. گویند به فرمان کریم
خان این سنگ از مراغه به شیراز آورده شد. در این شبستان و در کنار منبر
چهارده پله، محراب قدیمی نیز قرار دارد. در کتیبه این محراب قدیمی، نام
کاشی کاری آن، محمود علی نقی آمده.
در سمت شمال مسجد وکیل طاق بلند و مهمی ساخته شده و در دور این طاق با قلم
درشت و خط ثلث عالی یکی از سوره های قرآن به صورت هلالی نوشته شده است. در
کتیبه های ایوان شمالی، نام خطاطان، عبدالعلی یزدی اشرف محمدی و میرزا حسین
بن محمد شریف حکاک ذکر شده. این مسجد بر طبق بافت معماری سنتی این مرز و
بوم در یک مجموعه اجتماعی قرار گرفته و هماهنگی زیبایی را در پیوند دین و
دنیا، بوجود آورده است.
کاشی کاری صحن و ایوان های شمالی و جنوبی نیز بسیار زیبا و از انواع هفت
رنگ و معرق می باشد. تاریخ بناى این مسجد سال 1187 هجرى و همزمان با بناى
بازار و میدان در زمان کریم خان زند بوده. وسعت این مسجد 8 هزار و 660 متر
مربع است. ورودى مسجد از سمت شمال طراحى شده و سنگ سردر آن یکپارچه است. در
دو طرف بالاى سردر ورودى کاشیکارى و مقرنس هاى زیبایى به کار رفته.
پس از گذشتن از درب ورودى مسجد، 2 راهرو به سمت چپ و راست مشاهده مى شود که
پس از چند متر با زاویه‌اى تقریبا 90 درجه به صحن مسجد راه می یابند.
معماران مسجد براى این که قبله مسجد با قبله شرعى مطابقت کرده و از طرفى
نماى مسجد با درهاى فرعى بازار و خود بازار همخوانى داشته باشد، راهروها را
به طریقى به صحن مسجد متصل کرده اند که در عین کجى، تغییر زاویه صحن مشخص
نباشد. این بناى تاریخى به شماره 182 در تاریخ 18 تیرماه 1311 در فهرست
آثار ملى ایران به ثبت رسیده و تحت مراقبت و حفاظت این سازمان است.
مسجد وکیل در سفرنامه به سوی اصفهان پیرلوتی این گونه معرفی شده: "امروز
خوشبختانه موفق شدم وارد مسجد کریم خان شوم. بی شبهه اگر مدتی در این جا
بمانم به همه محل هایی که دخول به آنها اکنون به طور کامل برایم ممنوع است،
وارد می شوم. مردم این شهر نسبت به من بسیار ملایم و مهربانند. خطوط و
نقوش معماری مسجد، ساده و بی آلایش است، ولی در همه جا، میناکاری و رنگ های
سبز و قرمز دیده می شود و این تجمل به حد افراط رسیده است. هیچ قسمتی از
دیوار را نمی توان یافت که به دقت میناکاری نشده باشد. اکنون در کاخی
لاجوردین و فیروزه فام هستیم."
احتمالا تزیینات و کاشی کاری این مسجد در دوره زندیان کامل نبوده و نام
فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه و دیگر حکمرانان قاجار در کتیبه های بنا حاکی
از اتمام آنها و تعمیر بنا در دوره قاجاریان است. مسجد وکیل بارها آسیب
دیده و مرمت شده. در درگیری های سال 1255، چندین گلوله توپ به در مسجد
اصابت کرد و سنگ یکپارچه چارچوب آن شکست. شش سال بعد، حسین خان نظام
الدوله، حکمران فارس، سنگ یکپارچه ای به درازای سنگ وکیلی به جای آن گذاشت.
در سال 1264، در درگیری ای دیگر، به سردر مسجد صدماتی وارد آمد.
بنای مسجد دو بار، در سال های 1280 و 1310، بر اثر زلزله های شدید خسارت
دید و فرمانفرما حسینعلی میرزا آن را تعمیر کرد. مسجد در دوره ناصر الدین
شاه قاجار، و پس از آن، به همت رضا خان قوام الملک کاملا مرمت شد. همچنین
در سال 1342 تا 1344، کاشی کاری های دو ایوان بزرگ شمالی و جنوبی به همت
شیخ مرتضی، پیش نماز و مجتهد شیراز، مرمت شد. در سال های 1319 و 1320 و
1344 شمسی، اداره کل باستان شناسی تعمیراتی در مسجد انجام داد.
همه کاشی کاری های ایوان ها و اطراف صحن متعلق به زمان فتحعلی شاه قاجار و
بعد از آن است. مسجد وکیل یا در زمان کریم خانه کاشی کاری نداشته؛ یا اگر
داشته، کاشی های آن به کلی فروریخته است.
