این
بنا در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در مدت 9 سال (از سال
704 الی 712 هجری قمری) احداث شده است. دربارة این بنا، فرضیههای بسیاری
از نظر تناسبها، ترکیبها، تلفیقها و دیگر ویژگیها از سوی مورخان،
جغرافیدانان، باستانشناسان و حتی مردم عادی ابراز شده است که دو وجهه
غالب دارند:
نظریه نخست، به مورخان و جغرافیدانان متقدم مربوط است که بنای گنبد را
آرامگاه سلطان محمد خدابنده اولجایتو معرفی کردهاند. نظریه دوم، مربوط به
انتساب و اختصاص بنا، از طرف اولجایتو، به آرامگاه علیبن ابیطالب (ع) و
حسینبن علی (ع) است.
کارشناسان با بررسیهای باستاننشناسی و مطالعة عناصر معماری، انتساب و
اختصاص بنای گنبد سلطانیه به آرامگاه ائمه اطهار (ع) را مردود دانستهاند و
روشن شده است که آرامگاه سلطانیه را غازان و اولجایتو به تقلید از
آرامگاههای موجود در ایران ساخته اند.
گنبد سلطانیه
*گنبد سلطانیه تداعی کننده شکوه کلیسای جامع مریم مقدس گنبد سلطانیه، شکوه و
برزگی کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای ترکیه
این بنا، سومین بنای بزرگ تاریخی در جهان و نخستین بنای بزرگ تاریخی ایران
میباشد. این بنا در دوران برپایی، بلندترین بنای جهان بوده است.
معماری گنبد سلطانیه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد، منحصر به
فرد است و نمونة بدیعی از یک آزمایش موفق است. این بنا دارای 5/48 متر
ارتفاع، 60/25 متر دهانة قوس، 87/6 متر عرض جرز، 5/17 متر طول جرز از سمت
بیرونی و 60/8 متر طول جرز از سمت درونی است. این بنا 8 ایوان مرتفع و
نزدیک به 50اتاق و فضای ویژة اتاق مانند دارد. گنبد سلطانیه نخستین بنایی
است که تحول معماری دوران سلجوقی به معماری دورة ایلخانی را به وضوح نشان
میدهد. سنگینی گنبد عظیم و قوسها و دیگر عنصرهای معماری را، جرزهای
هشتگانة آن تحمل میکنند. محاسبات به عمل آمده نشان میدهند که سنگینی
گنبد 200 تنی بر روی جرزها که سطح مقطع هر کدام 50 متر مربع میباشد،
استوار شده است. مطالعات اخیر روشن کرده است که این عنصرها دارای مقطعهای
توخالی نیز میباشند. این ویژگی، مقاومت جرزها را در برابر زمینلرزه و
فشارهای ناشی از باد افزایش میدهد. به کارگیری تیرهای چوبی عاجدار در
ابعاد و اندازههای مختلف، از این نظر، حایز اهمیت میباشد.
ملاط این بنا، مخلوطی از گچ و مقدار اندکی آهک است. گنبد سلطانیه با احتساب
طبقه همکف، سه طبقة مشخص دارد: طبقة همکف ایوانهای هشتگانه را در خود
جای داده است و شامل ایوانهای شمالغربی، شمال شرقی، ورودی و ایوان جنوبی
مشرف به تربتخانه است. طبقه اول در 40/9 متری از کف کنونی بنا قرار گرفته و
دارای دهلیزهای ارتباطی است که دورتادور بنا را احاطه کردهاند. طبقة آخر
در 80/27 متری از کف قرار گرفته است. دراین طبقه، پاطاق گنبد و پایههای
هشتضلعی منارهها قرار دارند. ارتفاع پاطاق این طبقه 40/1 متر و ارتفاع
گبد از طبقة آخر 19متر است.
ورودی سردابه در ایوان ضلع جنوبی قرار گرفته است. طرح سردابه بسیار پیچیده و
شامل 7 واحد حجمی است که با یکدیگر ارتباط فضایی ندارند. این روش
مقبرهسازی با هیچ کدام از مقبرههای شناخته شدة کنونی ایران قابل مقایسه
نیست. به احتمال قریب به یقین، سردابه بر اساس بینش و تفکر آیینهای مذهب
شمنپرستی مغولی طرحریزی شده است. با توجه به فلسفه و عقاید شمنپرستی و
تأکید آن بر وجود ارواح خبیثه و انواع جادو، برای جلوگیری از ورود و مزاحمت
ارواح خبیثه به حریم قبرها، گماردن محافظان و تعبیة مکانهایی برای
برآوردن منظورهای فوق، امری ضروری بوده است.
گنبد سلطانیه
*گنبد سلطانیه نمایشگر مرحلة کمال معماری ایران است
گنبد سلطانیه از نظر تزئینات نمایشگر مرحلة کمال معماری گذشتة ایران است و
خلاقیت طراحان، معماران و مهندسان زمان خود را به نمایش و داوری گذاشته
است، در این بنا، دو لایه آرایش و زینت معماری شناسایی گردیده است، قسمتی
از تزئینات لایة دوم به دوران اولجایتو و اوایل دوران سلطان ابوسعید بهادر
تعلق دارد، تزئینات لایة نخست، به طور کلی، با پیشرفت کار ساخت بنا اجرا
گردیده و در هنگام افتتاح ابوابالبر، پایان پذیرفته است.
عمدهترین عنصرهای تزئیناتی در گنبد سلطانیه عبارتاند از،تزئینات آجری،
گچبری، کتیبهنویسی و کاشیکاری که همگی با هم و با هماهنگی جالب توجهی
سامان یافتهاند.
طولانی ترین کتیبة این بنای تاریخی کتیبهای است که در فاصلة 360
سانتیمتری از کف گنبد، و در عرض 75 سانتیمتری دورتادور بنا نوشته شده است
و به سوی ایوانها و جرزها ادامه یافته است، در این کتیبه، سورة "فتح" به
خط زیبای ثلث نوشته شده اس، در بالای هر یک از ایوانهای هشتگانه، یک حدیث
ذکر گردیده است، در سطح قوس، در طبقه دوم ایوان شرقی، کتیبهای از آجرهای
پیشبر در زمینة کاشیکاری معرق به رنگ سبز و آبی وجود دارد، بر این کتیبه،
آیة 125 سورة مبارکة "بقره" (سورة یکم) به خط کوفی نوشته شده است.
درسطح جرز ایوانهای جنوبشرقی و جنوب غربی، طرحهای تزئینی به شکل ترنج با
رنگ آبی طراحی گردیدهاند و خطهای کلی این نقشها، اسلیمی است، در
لابهلای این نقشهای اسلیمی، کلمات ابوبکر، عمر، عثمان و علی، حسن و حسین
پیوسته تکرار شدهاند، این گنبد به تنهایی یکی از شگفتیهای معماری در
ایران و جهان به شمار میرود و از ارزشهای درجه اول جهانگری برخوردار است.
اشیاء کاوش شده از سلطانیه شامل انواع پی سوز سفالی یک قسمتی و بشقابی ساده
،انواع کاشی های زرنگار ، صلیبی ،ساده ،معرق و .. ، انواع سکه های مسی و
نقره مربوط به دوره ایلخانی و ..
