گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه است. بلندی آن
تا آن اندازه است که بتواند در کنار میدان خود نمایی کرده و بر آن فضا
مسلط باشد. خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ، ناگهان به سمت داخل گراییده و
راس گنبد را تشکیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل
میکند. دیوارهای مسجد شیخ لطف الله، برای تحمل سنگینی و فشار گنبد، قطور
ساخته شده اند، به طوری که در قسمت پنجرهها قطر آن به یک متر و هفتاد
سانتیمتر و در قسمت های اصلی به بیش از دو متر هم میرسد.
در ساختمان و تزئین اژدرهای سردر و جلوخان و همچنین سکوهای طرفین سردر،
مرمرهای بسیار خوب به کار رفته و بقیه قسمت های جلوخان و سردر با کاشی های
خشتی الوان و معرق زینت یافتهاند. در این تزئینات نقوش هندسی، گل و بوته،
طاووس و همچنین کتیبه هایی به چشم میخورد که به خط خوش نسخ و نستعلیق
نوشته شدهاند.
نقوش و رنگهای به کار رفته در کاشیکاری استادانه گنبد مسجد، از زیباترین
کاشیکاری های موجود در معماری ایران است. نور درون مسجد از پنجرههای مشبکی
که در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شدهاند تامین میشود. پرتوی که از
این پنجرهها به درون مسجد میتابد، علاوه بر ایجاد روشنایی کافی، خود به
خود نمایشگر فضای روحانی بناست. ساقه گنبد با کاشی هایی آبی رنگ و نقوش
گل و بوته و کتیبهای از کاشی های معرق، شامل چند سوره کوتاه از قرآن،
تزیین شده است
محراب مسجد زیبای شیخ لطف الله از نظر آنوبانینی؛ از شاهکارهای بی نظیر هنر
معماری و از زیباترین محراب های مساجد اصفهان است. این محراب با کاشیکاری
معرق و مقرنس های بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد
که عبارت "عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا، محمد رضا بن استاد حسین بناء
اصفهان" را میتوان در آنها مشاهده کرد.
در اطراف محراب، کتیبههای دیگری به خط علیرضا عباسی و خطاط دیگری که باقر
نام داشته، دیده میشود. در این کتیبهها روایاتی از پیامبر اکرم و امام
ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل شده است. اشعاری نیز بر کتیبههای ضلع های
شرقی و غربی به چشم میخورد که احتمالا سراینده آنها شیخ بهایی، عارف
دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.
نکته ای که محققین و پژوهشگران و سیاحان بر آن متفق القولند اختصاصی بودن
مسجد شیخ لطف الله و جلوگیری از ورود اغیار به آن است. این نکته را
استثنایی بودن مسجد یعنی عدم وجود صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی
جزء لاینفک بنا است تأیید می کند. شاید به همین دلیل است که جهانگردان
اروپایی عصر صفوی که هر بنایی را با کنجکاوی و موشکافی بازدید کرده اند
کمتر از این مسجد مطلب نوشته اند.
درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید گفت که؛ شیخ لطف الله اصلا از
مردم میش از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان حالیه بوده و خاندان او همه از
فقهای امامیه بوده اند. به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج
احکام مذهب تشیع و تشویق و اکرام فقهای آن، شیخ لطف الله نیز مانند جمع
کثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل، از موطن خود به قصد ایران عازم شد.
ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و تا تاریخ فتنه ازبکان و دست یافتن ایشان
بر مشهد در آن شهر مقیم بود. سپس از شر ایشان به قزوین پناه جست و در آنجا
به کار تدریس مشغول شد. شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال
1011 ه.ق. در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را که هنوز هم به نام او
شهرت دارد به عنوان محل تدریس، اقامت و امامت وی پی نهاد. البته انجام این
کار تا 1028 هجری طول کشید.
از ویژگیهای مسجد؛ چرخش 45 درجه ای است که از محور شمال به جنوب نسبت به
محور قبله دارد. این گردش که در اصلاح معماران سنتی ایران "پاشنه" نامیده
می شود چنان ماهرانه صورت گرفته که به هیچ وجه، توجه بیننده را جلب نمی
کند. این چرخش باعث شده تا بازدید کننده پس از گذشتن از مدخل تاریک و بعد
از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود.
مسجد شیخ لطف الله یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان
نقش جهان و مقابل عمارت عالیقاپو واقع شده. شماری از کاشیکاریهای معرق
درون و بیرون گنبد و کتیبههای خط ثلث آن به خط علیرضای تبریزی عباسی است.
این مسجد به علت اینکه نه دارای مناره است و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) و
همچنین ورودی آن پله میخورد، غیر طبیعی است. عدم وجود شبستان و صحن ورودی
این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی
عمارت عالیقاپو) که در نهایت منجر به این مسئله شدهاست که نتوان صحنی یا
حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری استفاده شود، برای آن طراحی کرد.سر
در معرق آن تا پایان سال ۱۰۱۱ هجری ساخته وپرداخته شده واتمام ساختمان و
تزئینات آن در سال ۱۰۲۸هجری بودهاست.
کتیبه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری است، معمار
و بنای مسجد استادمحمدرضا اصفهانی بودهاست که نام او در داخل محراب زیبای
مسجد در دو لوحه کوچک به این شرح ذکرشده عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا
محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸خطوط و کتیبههای داخل مسجد کار
علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن
عصر است که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری میکند
مسجد شیخ لطف الله از ابنیه تاریخی بسیار مشهور است که تزئینات کاشیکاری آن
در داخل از ازارهها به بالا همه از کاشیهای معرّق پوشیده شدهاست و داخل
و خارج گنبد بی مانند آن نیز که از زیباترین گنبدهای جهان به شمار میرود
از کاشیهای معرّق نفیس پوشیده شدهاست. باستانشناسان خارجی عظمت معماری
این مسجد را ستودهاند.
شیخ لطفالله از علمای بزرگ شیعه از مردم میس و از اهالی جبل عامل یعنی
لبنان امروزی بودهاست که به دعوت شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و به
منظور تجلیل از او این مسجد برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و
نام مسجد مزبور به شیخ لطفالله از همین جهت است.سبک معماری این بنا به
شیوه اصفهانی است
گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه است. بلندی آن
تا آن اندازه است که بتواند در کنار میدان خود نمایی کرده و بر آن فضا
مسلط باشد. خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ، ناگهان به سمت داخل گراییده و
راس گنبد را تشکیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل
میکند. دیوارهای مسجد شیخ لطف الله، برای تحمل سنگینی و فشار گنبد، قطور
ساخته شده اند، به طوری که
در قسمت پنجرهها قطر آن به یک متر و هفتاد سانتیمتر و در قسمت های در
ساختمان و تزئین اژدرهای سردر و جلوخان و همچنین سکوهای طرفین سردر،مرمرهای
بسیار خوب به کار رفته و بقیه قسمت های جلوخان و سردر با کاشی های خشتی
الوان و معرق زینت یافتهاند.
در این تزئینات نقوش هندسی، گل و بوته، طاووس و همچنین کتیبه هایی به چشم
میخورد که به خط خوش نسخ و نستعلیق نوشته شدهاند اصلی به بیش از دو متر
هم میرسد.
در اطراف محراب، کتیبههای دیگری به خط علیرضا عباسی و خطاط دیگری که باقر
نام داشته، دیده میشود. در این کتیبهها روایاتی از پیامبر اکرم و امام
ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل شده است. اشعاری نیز بر کتیبههای ضلع های
شرقی و غربی به چشم میخورد که احتمالا سراینده آنها شیخ بهایی، عارف
دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.
نکته ای که محققین و پژوهشگران و سیاحان بر آن متفق القولند اختصاصی بودن
مسجد شیخ لطف الله و جلوگیری از ورود اغیار به آن است. این نکته را
استثنایی بودن مسجد یعنی عدم وجود صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی
جزء لاینفک بنا است تأیید می کند. شاید به همین دلیل است که جهانگردان
اروپایی عصر صفوی که هر بنایی را با کنجکاوی و موشکافی بازدید کرده اند
کمتر از این مسجد مطلب نوشته اند.درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید
گفت که؛ شیخ لطف الله اصلا از مردم میش از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان
حالیه بوده و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده اند. به مناسبت سعی بی
اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احکام مذهب تشیع و تشویق و اکرام فقهای آن،
شیخ لطف الله نیز مانند جمع کثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل، از موطن
خود به قصد ایران عازم شد.
از ویژگیهای مسجد؛ چرخش ۴۵ درجه ای است که از محور شمال به جنوب نسبت به
محور قبله دارد. این گردش که در اصلاح معماران سنتی ایران “پاشنه” نامیده
می شود چنان ماهرانه صورت گرفته که به هیچ وجه، توجه بیننده را جلب نمی
کند. این چرخش باعث شده تا بازدید کننده پس از گذشتن از مدخل تاریک و بعد
از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود
ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و تا تاریخ فتنه ازبکان و دست یافتن ایشان
بر مشهد در آن شهر مقیم بود. سپس از شر ایشان به قزوین پناه جست و در آنجا
به کار تدریس مشغول شد. شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال
۱۰۱۱ه.ق. در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را که هنوز هم به نام او
شهرت دارد به عنوان محل تدریس، اقامت و امامت وی پی نهاد. البته انجام این
کار تا ۱۰۲۸ هجری طول کشید.
کاشی کاری
گنبد از درون
پیشینه
طرح این مسجد در زمانی که نقشه چهار باغ و باغ هزارجریب به مرحله اجراء
درآمد ریخته شد و در دورانی که معماری صفویه به شکوفایی رسیده بود مورد
بهرهبرداری قرار گرفت. ساخت این مسجد در نیمه اول قرن یازده هجری، در سال
۱۰۱۱ هجری قمری (۱۶۰۲ (میلادی)) و به فرمان شاه عباس اول آغاز شد و در سال
۱۰۲۸ هجری قمری (۱۶۱۹ (میلادی)) به پایان رسید. ساخت این مسجد هجده سال به
طول انجامید. معمار این مسجد استاد محمدرضا اصفهانی، پسر استاد حسین بنا
اصفهانی بودهاست.
این مسجد بر خرابههای مسجدی که قبلاً در آن محل بوده ساخته شد. مسجد شیخ
لطفالله به نام یکی از علمای بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطفالله
جبلعاملی، نامیده شدهاست. شیخ لطفالله یکی از علمای بزرگ دوره صفوی بود.
وی از اهالی جبل عامل لبنان بود که مانند شیخ بهایی و برخی علمای دیگر
توسط شاه عباس از لبنان به ایران مهاجرت نموده و ابتدا در مشهد و قزوین و
پس از آن در اصفهان ساکن شد.
از آنجا که حکومت صفوی، حکومتی مذهبی بود و به اسلام و به خصوص مذهب تشیع
بسیار بها میداد، علمای آن را نیز تکریم میکرد. از سوی دیگر شیخ لطفالله
پدر زن شاه عباس بود. از این رو در محل زندگی شیخ، مسجد و مدرسهای به نام
او ساخته شد که در این محل به تدریس دروس فقهی و جلسات دینی اشتغال داشت.
شیخ بنا به استفتای خود که برگزاری نماز جمعه در غیاب امام زمان را مجاز
میشمرد، به اقامه نماز جمعه در این مسجد میپرداخت و مقلدان او نیز به او
اقتدا مینمودند.
ساختمان
تزئینات کاشیکاری آن در داخل از ازارهها به بالا همه از کاشیهای معرّق
پوشیده شدهاست. مسجد شیخ لطفالله یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در
ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالیقاپو واقع شدهاست. شماری از
کاشیکاریهای معرق درون و بیرون گنبد و کتیبههای خط ثلث آن به خط علیرضای
تبریزی عباسی است. این مسجد به علت اینکه نه دارای منارهاست و نه دارای
شبستان ورودی (حیاط) و همچنین ورودی آن پله میخورد، غیر طبیعی است. عدم
وجود شبستان و صحن ورودی، این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان
(قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالیقاپو) که در نهایت منجر به این
مسئله شدهاست که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری
استفاده شود، برای آن طراحی کرد. سر در معرق آن تا پایان سال ۱۰۱۱ قمری
هجری ساخته و پرداخته شده واتمام ساختمان و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ هجری
قمری بودهاست.
کتیبه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری است،
معمار و بنای مسجد استادمحمدرضا اصفهانی بودهاست که نام او در داخل محراب
زیبای مسجد در دو لوحه کوچک به این شرح ذکرشده عمل فقیر حقیر محتاج برحمت
خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸ خطوط و کتیبههای داخل مسجد
کار علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بناخوشنویس گمنام
آن دورهاست که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری میکند.
داخل و خارج گنبد بیمانند این ابنیه که از زیباترین گنبدهای جهان به شمار
میرود، از کاشیهای معرّق نفیس پوشیده شدهاست. باستانشناسان خارجی عظمت
معماری این مسجد را ستودهاند. استفاده از نور طبیعی و رنگهای زیبا همه و
همه از جمله ویژگیهای چشمگیر این بناست. شیخ لطفالله از علمای بزرگ شیعه
از مردم میس و از اهالی جبل عامل یعنی لبنان امروزی بودهاست که به دعوت
شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و به منظور تجلیل از او این مسجد برای
تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و نام مسجد مزبور به شیخ لطفالله از
همین جهت است. سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.[۳] جلو خان مسجد با
عقب نشستگی از بدنه شرقی میدان آغاز میشود.
جهت بنا نسبت به قبله
یکی از ویژگیهای این مسجد چرخش ۴۵ درجهای است که با محور شمال-جنوب دارد
که در اصطلاح، پاشنه نامیده میشود. علت وجودی این چرخش این است که در
معماری ایرانی-اسلامی، مساجد به گونهای طراحی میشوند که کاربر هنگام ورود
به است و خواه و ناخواه در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان خواهد بود، اگر
بنا بود مسجد را نیز به همین جهت میساختند کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل
میشد. در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و
سپس به سمت راست میچرخد بر این مشکل فائق آمدهاند یعنی اگر چه ساختمان
مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر میآید که دیوار جبهه آن در
جهت شمال به جنوب است لکن در همین محراب دیوار بنا شده که به سوی قبلهاست و
وقتی به عظمت این فکر پی میبریم که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به
چشم نمیخورد، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نسبت به نمای
خارجی پیچشی دارد در صورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن، جهت
یا زاویه مخالفی نشان نمیدهد.
وجه تسمیه مسجد
نامگذاری این مسجد به مناسبت نام امام جماعت آن یعنی شیخ لطفالله بن
عبدالکریم بن ابراهیم که در زمان سلطنت شاه عبّاس به علل مذهبی از میس یکی
از قرای جبل عامل لبنان به ایران کوچ کرده و ابتدا در مشهد مقدّس اقامت
گزید و در آنجا پس از استقاضه از محضر علمای ارض اقدس از جمله ملّا عبدالله
شوشتری، از جانب شاه عبّاس بزرگ به خدمت آستانة رضوی درآمد و تا تاریخ
فتنة ازبکان و دست یافتن ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود، سپس از شرّ
ایشان به قزوین پناه جست و در آنجا به کار تدریس مشغول شد؛ شاه عبّاس او را
از قزوین به اصفهان آورد و در سال ۱۰۱۱ هجری قمری در جنب میدان نقش جهان
مدرسه و مسجدی را، که هنوز هم به نام او شهرت دارد، برای محلّ تدریس و
اقامت و امامت وی پی نهاد و انجام این کار تا ۱۰۲۸ هجری قمری طول کشید و در
حین اتمام همین ساختمان بود که شاه عبّاس در قسمت جنوبی میدان نقش جهان،
که اکنون به نام میدان امام شهرهاست، طرح انشاء جامع اعظم پادشاهی یعنی
مسجد شیخ لطفالله را ریخت. بعد از آن که مسجد شیخ لطفالله برای نمازگزاری
او مهیّا گردید.[۶]
این مسجد در ادامه دوران صفویه به نام ملا فتح الله و بعد از آن به نام
مسجد صدر (صدر یا صدرالعلما به مجتهد اعلم یا مرجع تقلید گفته میشده) نام
گرفت، ولی امروزه به همان نام نام اولین شناخته میشود
علی رضا عبّاسی خطّاط و خوش نویس اوّل مسجد شیخ لطفالله
کتیبة سردر مسجد و دو کتیبه بزرگ کمربندی داخل گنبد، که در قسمت پایین گنبد
به خطّ ثلث سفید بر زمینة کاشی لاجوردی معرّق جلب توجّه میکند، به خط
زیبای علیرضا عباسی است که از مشهورترین ثلث نویسان زمان پادشاهی شاه
عبّاس اوّل به حساب میآمد. در انتهای کتیبة کمربندی اوّل، که شرح آداب
ورود به مسجد از قول پیامبر اسلام (ص) است، نام علی رضا چنین آمدهاست:
"کتبها علی رضا العبّاسی فی ۱۰۲۵" در انتهای کتیبة کمربندی دوّم نیز، که
مشتمل بر تمام آیات سورة جمعه و سورة نصر است، عبارت ذیل نوشته شدهاست:
"کتبها علی رضا العبّاسی غفر الله ذنوبه
دیدگاهها
لوییس ای کان، معمار برجسته جهانی در بازدیدی که از اصفهان داشت در رابطه با شیخ لطفالله این چنین عنوان کردهاست:
من فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره میتوانم چنین اثری را تصور کنم.
پروفسور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران نوشتهاست:
به سختی میتوان این اثر را محصول دست بشر دانست. و نیز در جایی دیگر بیان
کرده: کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمیشود، اندازهها بسیار مناسب،
نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و
هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و
منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمیتواند داشته باشد.
همچنین به دلیل عظمت معماری و تاریخی این بنای مذهبی ایران، تمبر مشترکی با نقش این بنا و اثری تاریخی از چین منتشر شدهاست.
کلمات کلیدی مرتبط: پاورپوینت تحلیل و بررسی
, مسجد شیخ لطف الله
,آنالیز مسجد شیخ لطف الله
,تحلیل مسجد شیخ لطف الله
,پلان مسجد شیخ لطف الله
, مسجد شیخ لطف الله,