بخشی از مطلب
پختن آجر لعابی یا کاشی و کاشی کاری پیشینه بیش از شش هرار سال دارد.
ایران زادگاه کاشی سازی نیست ، بلکه پرورشگاه آنست. قدیمی ترین کاشی
(آجرلعابی)رنگی یافت شده ،هفت ستون موزائیک میخی اند که در شهر اوروک در
کشور باستانی سومر پیدا شده اند. ( ۲۵۰ کیلومتری جنوب بغداد در کشور عراق)
این هفت ستون موزائیک میخی از نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد بجامانده اتد و اکنون در موزه دولتی برلین میشوند .
زیبا ترین نمونه کاشی کاری در ایران باستان در کاخ هخامنشیان(چهار صد سال
پیش از میلاد)در شوش پیدا شده است. بهترین کاشی کاری های هنری ی جهان در
ایران ،به ویژه در مشهد و اصفهان ساخته شده اند. مسجد کبود تبریز که فیروزه
اسلام نام داشت، زیباترین مسجدی بود که در جهان اسلام ساخته شده است.
کاشی کاری یکی از روش های دلپذیر تزئین معماری در تمام سرزمین های اسلامی
است تحول و توسعه کاشی ها از عناصر خارجی کوچک رنگی در نماهای آجری آغاز
شد. کاشی های درخشان رنگارنگ بر روی دیوارهای سنگی خاکستری ساختمان های قرن
دهم و یازدهم ترکیه، تأثیر کاملاً متفاوت اما همگون و پراحساسی ایجاد می
کردند.
جز مهم کاشی لعاب است. لعاب سطحی شیشه مانند است که دو عملکرد دارد: تزئینی
و کاربردی، کاشی های لعابدار نه تنها باعث غنای سطح معماری مزین به کاشی
می شود بلکه به عنوان عایق دیوارهای ساختمان در برابر رطوبت و آب، عمل می
کنند.
تا دو قرن پس از ظهور اسلام در منطقه بین النهرین شاهدی بر رواج صنعت کاشی
کاری نداریم و تنها در این زمان یعنی اواسط قرن سوم هجری، هنر کاشی کاری
احیا شده و رونق مجدد یافت. در حفاری های شهر سامرا، پایتخت عباسیان، بین
سال های 836 و 883 میلادی یک کاشی چهار گوش چند رنگ لعابدار که طرحی از یک
پرنده را در برداشته به دست آمده است.
از جمله کاشی هایی که توسط سفالگران شهر سامرا تولید می شد، می توان به
تعداد صد و پنجاه کاشی چهار گوش چند رنگ و لعابدار اشاره کرد که هنوز در
اطراف بالاترین قسمت محراب مسجد جامع قیروان قابل مشاهده اند. احتمالاً
بغداد، بصره و کوفه مرکز تولید محصولات سفالی در دوران عباسی بوده اند.
صنعت سفال گری عراق در دهه پایانی قرن سوم هجری رو به افول گذاشت و تقلید
از تولیدات وابسته به پایتخت در بخش های زیادی از امپراتوری اسلامی مانند
راقه در سوریه شمالی و نیشابور در شرق ایران ادامه یافت. طی همین دوران یک
مرکز مهم ساخت کاشی های لعابدار در زمان خلفای فاطمی در فسطاط مصر تأسیس
گردید.
نخستین نشانه های کاشی کاری بر سطح معماری، به حدود سال 450 ه.ق باز می
گردد که نمونه ای از آن بر مناره مسجد جامع دمشق به چشم می خورد. سطح این
مناره با تزئینات هندسی و استفاده از تکنیک آجرکاری پوشش یافته، ولی محدوده
کتیبه ایی آن با استفاده از کاشی های فیروزه ایی لعابدار تزئین گردیده
است.
شبستان گنبد دار مسجد جامع قزوین (509 ه.ق) شامل حاشیه ای تزئینی از کاشی
های فیروزه ای رنگ کوچک می باشد و از نخستین موارد شناخته شده ای است که
استفاده از کاشی در تزئینات داخلی بنا را در ایران اسلامی به نمایش می
گذارد. در قرن ششم هجری کاشی هایی با لعاب فیروزه ای و لاجوردی با محبوبیتی
روز افزون رو به رو گردیده و به صورت گسترده در کنار آجرهای بدون لعاب به
کار گرفته شدند. تا اوایل قرن هفتم هجری ماده ی مورد استفاده برای ساختن
کاشیها گل بود اما در قرن ششم هجری یک ماده ی دست ساز که به عنوان خمیر سنگ
یا خمیر چینی معروف است، معمول گردید و در مصر و سوریه و ایران مورد
استفاده قرار گرفت.
عهد سلجوقی:
در دوران حکومت سلجوقیان و دوره های پیش از آغاز قرن هفتم هجری، تولید کاشی
توسعه خیره کننده ای یافت. مرکز اصلی تولید، شهر کاشان بود. تعداد بسیار
زیادی از گونه های مختلف کاشی چه از نظر فرم و چه از نظر تکنیک ساخت، در
این شهر تولید می شد. اشکالی همچون ستاره های هشت گوش و شش گوش، چلیپا و شش
ضلعی برای شکیل نمودن ازاره های درون ساختمان ها با یکدیگر ترکیب می شدند.
از کاشی های لوحه مانند در فرم های مربع یا مسطتیل شکل و به صورت حاشیه و
کتیبه در قسمت بالایی قاب ازاره استفاده می شد. قالب ریزی بعضی از کاشی ها
به صورت برجسته انجام می شد در حالی که برخی دیگر مسطح بوده و تنها با رنگ
تزئین می شدند. در این دوران از سه تکنیک لعاب تک رنگ، رنگ آمیزی مینائی بر
روی لعاب و رنگ آمیزی زرین فام بر روی لعاب استفاده می شد. تکنیک استفاده
از تک رنگ، ادیمه کاربرد سنگ های پیشین بود اما در دوران، حکومت سلجوقی، بر
کستره لعاب های رنگ شده، رنگ های کرم، آبی فیروزه ای و آبی لاجوردی –
کبالتی – نیز افزوده گشت.
ابوالقاسم عبد الله بن علی بن ابی طاهر، مورخ دربار ایلخانیان و یکی از
نوادگان خانواده مشهور سفالگر اهل کاشان به نام ابوطاهر، توضیحاتی را در
خصوص برخی روشهای تولید کاشی، نگاشته است. وی واژه هفت رنگ، را به تکنیک
رنگ آمیزی با مینا بر روی لعاب اطلاق کرد. این تکنیک در دوره بسیار کوتاهی
بین اواسط قرن ششم تا اوایل قرن هفتم هجری از رواج بسیار چشمگیری برخوردار
بود.
لعب زرین فام که ابوالقاسم آن را دو آتیشه می خواند، رایج ترین و معروف
ترین تکنیک در تزئینات کاشی بود. این تکنیک ابتدا در قرن دوم هجری در مصر
برای تزئین شیشه مورد استفاده قرار می گرفت. مراحل کار به این شرح بود که
پس از بکار گیری لعاب سفید بر روی بدنه کاشی و پخت آن، کاشی با رنگدانه های
حاوی مس و نقره رنگ آمیزی می شده و مجدداً در کوره حرارت می دیده و در
نهایت به صورت شیء درخشان فلز گونه ای در می آمده است.
با توجه به مطالعه پیکره شناسی که بر روی نخستین کاشی های معروف به زرین
فام انجام گرفته و نیز از آنجایی که در این نوع از کاشی ها بیشتر طرح های
پیکره ای استفاده می شده تا الگوهای گیاهی، می توان گفت که این نوع از کاشی
ها به ساختمان های غیر مذهبی تعلق داشته اند.
عهد ایلخانی:
ویرانی حاصل از تهاجم اقوام مغول در اواسط قرن هفتم هجری، تنها مدت کوتاهی
بر روند تولید کاشی تاثیر گذاشته و در واقع هیچ نوع کاشی از حدود سال های
654 – 642 ه.ق بر جای نمانده است. پس از این سالها، حکام ایلخانی اقدام به
ایجاد بناهای یاد بود کرده و به مرمت نمونه های پیشین پرداختند.
نتیجه چنین اقداماتی احیای صنعت کاشی کاری بود در این دوران تکنیک مینایی
از بین رفت و گونه دیگری از تزئین سفال که بعد ها عنوان لاجوردینه را به
خود گرفت، جانشین آن شد. در این تکنیک قطعات قالب ریزی شده با رنگهای سفید،
لاجورد و در موارد نادری فیروزه ای، لعاب داده می شدند و پس از اضافه شدن
رنگ های قرمز، سیاه یا قهوه ای بر روی لعاب، برای بار دوم در کوره قرار
داده می شدند.
در اوایل دوره ی ایلخانی، تکنیک زرین فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده
ای به کار برده می شد، لاکن در ربع پایانی قرن هفتم، رنگهای لاجوردی و
فیروزه ای به میزان اندکی مورد استفاده قرار گرفتند.
با نزدیک شدن به قرن هشتم هجری، آبی لاجوردی از رواج و محبوبیت بیشتری
برخوردار شد و سرانجام تکنیک نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگهای آبی
لاجوردی و اندک مایه ای از رنگ قرمز و سیاه، جایگزین نقاشی زرین فام شد که
کاشی های تولید شده با چنین تکنیکی معمولاً با نام کاشی های سلطان آباد
شناخته می شوند. این تکنیک تا اواسط قرن هشتم مورد استفاده قرار می گرفت و
پس از آن منسوخ شد.
با رو به زوال نهادن حاکمیت ایلخانیان در اواسط قرن هشتم، عصر طلایی تولید
کاشی پایان یافت. کاشی های معرق – موزائیکی – تک رنگ و نه چندان نفیس در
رنگ های متفاوت جانشین قاب های عظیم زرین فام و کتیبه ها شدند. این تکنیک
برای نخستین بار در آغاز قرن هفتم هجری در آناتولی اقتباس شده و یک قرن بعد
در ایران و آسیای مرکزی پدیدار شد. این نوع از کاشی ها برای ایجاد طرح
پیچیده در کنار یکدیگر چیده می شده و از آنها برای تزئین محراب ها استفاده
می شد. شیوه ی کار به این صورت بوده است که سفالهای لعاب داده شده را بر
مبنای طرح اصلی می بریدند و با کنار هم قرار دادن آنها، طرح اصلی را می
ساختند. در دوره ایلخانیان برای نخستین بار این تکنیک مورد استفاده قرار
گرفت، مانند آنچه که در مقبره ی امامزاده جعفر اصفهان (726 ه.ق) به چشم می
خورد اما کاربرد وسیع آن در دوره ی میانی قرن نهم هجری رواج پیدا کرد. طیف
وسیع و پیشرفته ای از کاشی های معرق بر روی تعدادی از بناهای مهم یادبود
این دوره دیده می شود که به عنوان نمونه می توان به مسجد گوهرشاد در مشهد،
مدرسه آلغ بیک در سمرقند و مدرسه خر گرد اشاره کرد.
عهد تیموری:
با توجه به وقت گیر بودن نصب کاشی های معرق، در اواخر قرن نهم هجری تکنیک
ارزان تر و سریع تر با نام هفت رنگ، جایگزین آن شد. این تکنیک، ترکیب رنگ
های مختلف و متعددی را بر روی کاشی ممکن ساخته بود.
همچنین در چنین شیوه ای رنگها مجزا بوده و درون مرزهای یکدیگر نفوذ نمی
کردند، زیرا توسط خطوط رنگین مرکب از منگنز و روغن دنبه از یکدیگر جدا می
شدند.
در بسیاری از بناهای تیموریان شاهد رواج مجدد کاشی کاری به شیوه هفت رنگ
هستیم که به عنوان نمونه، می توان از مدرسه غیاثیه خردگر که در سال 846 ه.ق
تکمیل شده یاد کرد.
عهد صفوی:
مساجد و مدارس صفویه به طور کلی با پوششی از کاشی ها در درون و بیرون بنا
تزئین شده اند، در حالی که کاربرد کاشی های معرق تداوم می یافت، شاه عباس
که برای دیدن بناهای مذهبی کامل نشده اش بی تاب بود، استفاده ی بیشتر از
تکنیک سریع کاشی هفت رنگ را تقویت کرد. در عصر صفویه، کاشی هفت رنگ در قصر
های اصفهان به نحوی گسترده مورد استفاده قرار گرفت و نصب کاشی های چهارگوش
درون قاب های بزرگ، منظره هایی بدیع همراه با عناصر پیکره ای و شخصیت های
مختلف، به وجود آورد.
عهد زندیه:
در قرن دوازدهم هجری با روی کار آمدن زندیه عمارت سازی در اندازه های جاه
طلبانه به ویژه در شیراز پایتخت زندیان، از سرگرفته شد و به همین دلیل جنبش
جدیدی در صنعت کاشی ها با نوعی رنگ جدید صورتی که در دوران حکمرانی قاجار
نیز استفاده می شده، نقاشی می شوند.
صنعت کاشی سازی اسلامی در دوره هایی از پورسلین – ظرف چینی وارداتی از
درومن تانگ و سونگی – تاثیر پذیرفته است. حاصل این تاثیرات، ساخت کاشی هایی
با لعاب سفید و طرح های آبی است. اقتباس هنرمندان اسلامی از چینی های آبی –
سفید قابل ملاحظه است در اواسط قرن نهم هجری، نقشمایه های چینی کاملاً در
نقشمایه های دوران اسلامی جذب شده و حاصل آن، پدیدار شدن یک سبک اسلامی –
چینی دو رگه دلپذیر و قابل قبول بود.
ترکیه:
هنر کاشیکاری ترکیه تا حد زیادی تحت تاثیر هنرهای ایرانی قرار داشت. در قرن
نهم هجری (تا سال 875 ه.ق) هنرمندان تبریزی با انگیزه اشتغال به فعالیت در
ترکیه می پرداختند.
در قرن دهم هجری ایزنیک مرکز تولید ظروف سفالی و کاشی در ترکیه محسوب می شد
یک رنگ قرمز درخشان جدید و یک دوغاب غنی شده از آهن به صورت ضخیم و غیر
قابل نفوذ به زیر لعاب، به کار گرفته می شده که از ویژگی های کاشی ایزنیک
به شمار می آمد. یک سبک برگ دار زیبا با طراحی های واقعی از گل های لاله
سنبل و میخک نیز بر روی کاشی ها، منسوجات، جلدسازی و سایر هنرهای ترکیه قرن
دهم مورد استفاده قرار گرفتند اما پس از قرن یازدهم هجری، کیفیت کاشی
ایزنیکی رو به افول گذاشت و از این دوران به بعد ساخت کاشی در شهر کوتاهایا
در مرز فلات آناتولی ادامه یافت.
سوریه:
ساخت کاشی در سوریه نیز صورت می گرفته است. سفالگران دمشقی در قرن نهم هجری
کاشی های سفید – آبی تولید می کردند اما یک قرن بعد طرح کاشی های سوریه ای
بازتاب کاشی های ایزنیک بود، کاشی های سوریه در رنگ های سبز روشن، فیروزه
ای و ارغوانی تیره خاصی در زیر لعاب نقاشی شده اند. بهترین دوره برای کاشی
سازان دمشق، قرن دهم هجری است. پس از آن، گرچه تولید کاشی تا قرن سیزدهم
ادامه یافته اما کیفیت آن کاهش یافت و طرح های کاشی های سوریه یک دست شد.
و...
