بخشی از مطلب.
پایتخت صفویان، در آغاز شهر قزوین بود و توسط شاه عباس اول به اصفهان منتقل
گردید. شاە عباس اول به معماری باشکوه علاقه زیادی داشت. وی پس از انتقال
پایتخت به اصفهان اقدام به ساخت کوشک ها، کاخ ها، مساجد و میدان ها و
بازارهای مجلل کرد. همین مطلب دربارۀ شاه طهماسب در قزوین نقل شده است.
پایتخت صفویان، در آغاز شهر قزوین بود و توسط شاه عباس اول به اصفهان منتقل
گردید. شاە عباس اول به معماری باشکوه علاقه زیادی داشت. وی پس از انتقال
پایتخت به اصفهان اقدام به ساخت کوشک ها، کاخ ها، مساجد و میدان ها و
بازارهای مجلل کرد. همین مطلب دربارۀ شاه طهماسب در قزوین نقل شده است.
آستانهٔ حضرت معصومه (ع) در قم در زمان شاه اسماعیل ساخته شد ولی ساختمان های فرعی آن، بعضی در زمان قاجار ساخته شد.
شاەعباس شیفتهٔ عمران و معماری بود. در دوران او بیشتر بناهای مذهبی ایران پوشش کاشی کاری یافتند.
در آغاز سلطنت شاه عباس مسجد شیخ لطف الله در اصفهان ساخته شد که فاقد حیاط
بود و تالار گنبد دار آن از داخل و خارج با کاشی لعابدار رنگین به شکل
معرق پوشانده شده بود. پس از آن شاه عباس در سمت دیگر میدان بزرگ شاه، مسجد
دیگری ساخت.
مسجد امام اصفهان از زیباترین بناهای مذهبی جهان اسلام است. نام این مسجد
پس از انقلاب به مسجد امام تغییر یافت. آغاز بنای این مسجد سال ۱۹۹۱ هـ . ش
و پایان آن سال ۱۰۱۷ هـ . ش می باشد. این بنا به شیوهٔ چهار ایوانی و اوج
سنت مسجدسازی هزار سالهٔ ایران است.
یکی دیگر از آثار دوران شاه عباس بازسازی مجموعهٔ مرقد مطهر حضرت رضا (ع)
است. شاه عباس که با پای پیاده به زیارت آن حضرت رفته بود در سال ۹۷۶ هـ . ش
وارد مشهد شد و بازسازی مدفن آن حضرت در سال ۹۸۰ هـ .ش آغاز شد. این
مجموعه شامل بیش از ۳۰ بناست و معرف بیش از ۵ سده ساختمان سازی و تعمیرات
است. ۴ صحن قدیمی دارد و در زمان جمهوری اسلامی نیز چند صحن به آنها افزوده
است. علاوه بر آنها، مسجدها، شبستان ها، مدرسه ها، کتابخانه ها، نمازخانه
ها، کاروانسراها، حمام ها، بازار و بازارچه ها داشته است که این بناهای
اخیر ویران شده اند تا مجموعه گسترش یابد.
ساختمان گنبد مرقد به دست الله وردی خان همزمان با ساختمان مسجد شیخ لطف الله و به دست امیر اصفهانی معمار ساخته شده است.
از نظر اصالت و استحکام بناهای دوره صفوی به پای بناهای دوره سلجوقی نمی
رسد. اما ویژه کاری ها و تزئینات بیشتر مورد توجه معماران عهد صفوی بوده
است. بناهای دوران صفوی شهر اصفهان را به صورت موزه ای دیدنی در آورده است.
از بناهای غیرمذهبی عهد شاه عباس کاخ عالی قاپو را می توان نام برد. این
کاخ با اتاق های کوچک و تودرتو و طبقات متعدد و سبک که روی هم قرار دارند،
از جهت ظرافت و زیبایی مدت چهار قرن ایرانیان و جهانیان را فریفته خود
ساخته است. عالی قاپو در کنار میدان نقش و روبروی مسجد شیخ لطف الله قرار
دارد.
تعدادی مقبره های گنبددار نیز در زمان شاه عباس و پس از او ساخته شده اند
که مهم ترین آنها مقبرهٔ خواجه ربیع است که در باغی بیرون از مشهد مقدس
ساخته شده است. از دیگر مجموعه های معماری دورهٔ صفوی خانقاه شیخ صفی در
اردبیل است که از یک رشته صحن هایی که به گروهی از ساختمان های چند ایوانی
گنبدار ختم می شود، تشکیل شده است. همچنین می توان از کاخ کوچک هشت بهشت و
مدرسه کاروانسرای مادرشاه نام برد.
از دیگر آثار معماری در زمان صفویان چندین حمام و پل و بازار و سراهای
تجاری در کنار بازارها هستند. بازارها همان روال سنتی کهن را دارند، با سقف
گنبدی شکل و سراها تقریباً بازاری با عظمن بیشتر و با طول کممتر و بن بست
است.
از آثار عام المنفعه پل هایی هستند نظیر پل های روی رودخانه زاینده رود، پل
الله وردی خان (سی و سه پل)؛ پل خواجو، همینطور کاروانسراهای بی شماری که
در سرتاسر مملکت پراکنده شده اند که حاکی از علاقهٔ شاه عباس اول به ایجاد
یک سیستم وسیع ارتباطی بوده است و نیز برج و باروها نظیر ارگ بم و بقایای
دیوارهای شهر یزد.
از دیگر آثار دوران صفوی حمام ها، آب انبارها و کتابخانه ها و بناهای شخصی
طبقات بالای جامعه است. از جمله مجموعهٔ گنجعلی خان در کرمان است که طی سال
های اخیر مرمت شده و به صورت موزهٔ مردم شناسی درآمده است.
خانقاه ها و مصلاها را نیز باید از جمله بناهای این عهد دانست. از جمله
خانقاه و آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی در نطنز. از جمله مصلاهای مشهور،
مصلای طرق در مشهد است. هنر با غ آرایی و باغ سازی نیز در این دوران رونق
خاصی یافت. از جمله باغ های باقی مانده باغ چهلستون در اصفهان و باغ فین
کاشان است.
در تزئین معماری به خوشنویسی اهمیت داده می شود و به صورت کتیبه نگاری
متجلی می گشت. این امر از تحولات خاص در هنر کاشی کاری این دوره بشمار می
رود.
کاخ های شاه عباس در اصفهان سبک کهن تالار با ایوان ستون دار با سقف مسطح
مانند آپادانای تخت جمشید را زنده کرده است. کاخ چهلستون که تنها ۲۰ ستون
دارد و با انعکاس در آب حوض بزرگ آن چهل ستون خواهد شد، زیبایی خاصی را
جلوه گر ساخته است.
