پاورپوینت ویژگی های معماری و سازه ای خانه های تاریخی کاشان

تاریخ ایجاد 29/08/2015 12:00:00 ق.ظ تعدادبرگ: 28 اسلاید قیمت: 5600 تومان

تعدادمشاهده 11

ویژگی های معماری و سازه ای خانه های تاریخی کاشان

فرهنگ معماری

بناها و آثار تاریخی هر کشور بخشی از هویت و میراث فرهنگی و معنوی آن کشور به شمار می آید که نه تنها مرمت و حفظ و احیای آنها برای حفظ میراث و ارزشهای فرهنگی آن کشور لازم است بلکه شناخت آنها و به ویژه بررسی اصول و روند شکل گیری آنها ضروری می باشد .

امروزه بعضی از فضاهای شهری و آثار معماری ما به دلیل تاثیر پذیری از غرب فاقد هویت فرهنگی و بومی شده است . هنر معماری از بارزترین جلوه های فرهنگ هر قوم و هر دوره تاریخی و گویای فضای زیست آدمی است .

آب و هوای کاشان

کاشان از مناطق گرم و خشک با فصول چهارگانه است . هوای شهر کاشان در تابستان گرم و خشک و در زمستان سرد و سوزان است حرارت گرمای تابستان گاه بیش از چهل درجه و دمای زمستان گاه کمتر از صفر می باشد . اختلاف دمای شهر کاشان با مناطق کوهستانی مجاور باعث ایجاد طوفانهای فراوان می شود .

در قدیم با توجه به آب و هوای نوعی خاص از معماری اجرا می شده به طور مثال با توجه به آب و هوای شهرهای گرم و خشک اغلب بناها دارای بادگیر ،دیوارهای کلفت و … می باشد .

تاریخچه خانه عباسیان

خانه های عباسیان ، مسعودی فر ، حقانی و تقوی به صورت مجموعه ای در ارتباط با هم در محله سلطان امیر احمد کاشان ساخته شده است و از لحاظ معماری دارای تناسبات موزون و از نظر تزئینات بسیار غنی است .

مجموعه مذکور حدود سال ۱۲۴۵ هجری قمری بدست پدربزرگ آیت ا.. سید محمد علوی بروجردی ساخته شده است .

در زیرزمین این بنا کتیبه ای به خط ثلث روی دیوار وجود دارد که با گچبری تاریخ ۱۲۵۲ هجری قمری دیده می شود پس از فوت مرحوم کاشی خانه ها در ارث وراثت قرار گرفت و از یکدیگر تفکیک شد . حدود ۱۰۰ سال پیش خانه عباسیان به مبلغ ۱۰۰۰ تومان به مرحوم عباسیان از تجار معروف کاشان فروخته شد .

تاریخچه خانه های طباطبایی

خانه طباطبایی در محله سلطان امیر احمد کاشان در حدود سال ۱۲۵۰ تا سال ۱۲۵۵ هجری قمری بنا نهاده شده است . تعدادی از کارشناسان بر این باورند که قبل از ساخت خانه فعلی خانه دیگر در این مکان بوده که توسط زلزله ۱۱۹۲ هجری قمری تخریب گشته و بنای فعلی با معماری دوره قاجار به جای آن ساخته شده است . معمار خانه فردی به نام استاد علی مریم است و ایشان شاگرد استاد شعبان علی پشت مشهدی بوده و در پیشه شاگردی در ساخت مسجد آقابزرگ شرکت داشته است و بعد از آن در سن ۱۷ سالگی به استادی معماری قدیم رسیده است و برای اولین بار فردی بنام مریم خانم ساخت خانه خود را به عهده استاد نهاده و ایشان بنام استاد علی مریم معروف می گردند . استاد علی مریم علاوه بر خانه طباطبایی ، خانه بروجردی و تیمچه امین الدوله را بنا نهاده است .

فضاهای ورودی

تعریف تک تک فضاهای ورودی

پیش طاق

فضایی است سرپوشیده و نیمه باز مانند ایوان که در جلوی درگاه ورودی قرار می گیرد و فضای دسترسی را از فضای معبر متمایز می کند . از نامهای دیگر پیش طاق می توان از جلو خان یا پیش خان نیز نام برد .

توقف و انتظار برای ورود در این مکان صورت میگیرد . در بسیاری از موارد دو سکو در کنار پیش طاق می ساختند تا مکانی برای نشستن در هنگام انتظار یا ملاقات و گفتگو یا گذران بخشی از اوقات فراغت باشد.

در بعضی موارد در ارتفاع پیش طاق چنان اغراق می شد که ارتفاع آن چندین برابر ارتفاع دیوار مجاور آن می شد مانند پیش طاق ورودی مسجد جامع یزد ولی در خانه های درون گرا پیش طاق از ارتفاع زیادی برخوردار نبوده و بسیار ساده است .

در بعضی از شهرها واژه کنه به معنی دهانه یا نیم گنبد برای نامیدن جلو خان یا پیش طاق بکار می رود .

سردر

بخشی از سطح فضای ورودی که در بالای در ورودی قرار دارد سردر نامیده می شود این سطح را در انواع فضای ورودی بخصوص فضای ورودی نسبتا بزرگ می توان دید کمابیش می توان گفت سردر هر فضای ورودی مزین ترین سطح از نمای خارجی هر بنا بوده است و در تزیین این سطح از انواع آجرکاری ،کاشی کاری، مقرنس و گچبری استفاده کرده اند . در خانه های درون گرا نیز سردر مزین ترین سطح خارجی خانه می باشد .

درگاه

فضای کوچکی است که در ورودی در آن قرار می گیرد و در دو سوی آن جزر یا دیوار قرار گرفته است چهارچوب در ورودی در آن قرارمی گیرد طاق درگاه راتغل درگاه می گویند و قوسی شکل یا افقی است طاقهای قوسی شکل در بیشتر موارد با آجر و طاق های افقی عموما با تیر چوبی ساخته می شوند عمق درگاه در منتهای تاریخی به معنای دیگر از جمله در معنی فضای ورودی به صورت عام و نیز به معنی پیش طاق ورودی نیز بکار رفته است .

سکو

سکو عنصری است که عموما به صورت زوج در دو سوی پیش طاق بسیاری از بناهای سنتی ساخته می شده است . از این عناصر برای نشستن در جلوی یک بنا در هنگام انتظار یا برای رفع خستگی استفاده می شده است همچنین بسیاری افراد برای گذراندن بخشی از اوقات فراغت خود بر روی این سکوها می نشستند و به گفتگو مشغول می شدند سکوهای واقع در فضای ورودی واحدهای مسکونی بیش از سایر فضاهای ورودی از چنین کارکردی برخوردار بودند

در برخی از شهرها این سکوها را خواجه نشین می نامیده اند علاوه بر این در پیرامون هشتی بعضی از فضاهای ورودی نیز سکوهایی وجود داشت که کمابیش دارای کارکردهای سکوهای پیش طاق بود . جنس بیشتر سکوها به خصوص سکوهای فضاهای بزرگ و مهم از سنگ بود و تنها در بعضی از موارد در برخیاز بناهای از آجر استفاده شده است این عنصر در بناهای جدید حذف شده است .

در

در ورودی یکی از عناصر مهم فضای ورودی به شمار می آید که کارکرد اصلی آن ارتباط میان فضای درونی و فضای بیرونی است . جنس در ورودی عموما از چوب و شکل آن بیشتر مستطیل بوده استفاده از درهای که به شکل مستطیل نبوده بیشتر از دوره های قاجار معمول شد .

نوشتن کتیبه بر روی در ورودی بعضی از بناها بزرگ نشانه ای از اهمیت بنا بوده است چنانچه بر روی درهای مسجد النبی در مدینه نیز کتیبه های متعددی نوشته بودند.

در اصلی بعضی از بناهای بزرگ و مهم را به خصوص بناهای مذهبی را با انواع شیوه ها و مصالح از جمله مینیاتور ،خاتم کاری ،میناکاری،تذهیب روی چوب و طلاکاری تزیین می کردند اما درهای ورودی بسیاری از خانه ها یا حتی بناهای عمومی یا بسیاری از بناهای مذهبی کوچک و متوسط ،گاه بزرگ را تزیین نمی کردند .

کوبه و حلقه

کوبه هایی که بر روی درها نصب می کردند در مهمترین شکل ، کارکرد آنها اطلاع رسانی بود . روی در ورودی خانه ها دو درکوب فلزی نصب می کردند . هر کوبه روی یک لته در قرارمی گرفت که یکی از آنها را چکش می نامیدند و صدای بم ایجاد می کرد . چکش در مواردی مورد استفاده قرار می گرفت که مراجعه کننده ،مرد بود و در هنگامی که مراجعه کننده زن بود از جلقه استفتده می کرد صدای حلقه زیر است . به این ترتیب ساکنان از جنسیت مراجعه کننده مطلع می شدند و خود را آماده می کردند .

کوبه بعضی از بناهای بزرگ و مهم ،ازجمله خانه های اعیان نشین را با طرح های بسیار متنوع و زیبا و پرکار چنان می آراستند که بعضی از آنها را می توان از آثار هنری ارزشمند این مرز و بوم به شمار آورد . یک نمونه از آن کوبه و حلقه در مسجد آقابزرگ کاشان است که بر روی آن اشعاری نوشته شده است . از نمونه های بسیار زیبای لته در ورودی خانه عباسیان نام برد، از علتهای استفاده از گل میخ خاصیت آن جلوگیری از ترک برداشتن در است .

آستانه در

بخشی از چهار چوب در که در پایین در قرار دارد آستانه نامیده می شود . آستانه بعضی درها را بلند می ساختند تا تمایز بین دو فضا به بهترین شکل صورت پذیرد و افراد هنگام انتقال از فضایی به فضای دیگر با تانی رفتار کنند آستانهدر همچنین از ورودگرد و خاک کفش و حشرات جلوگیری می کند درهای با مساحت دید کمتر حالت پوشانندگی بیشتری نسبت به درهای بلند دارند .

هشتی یا کریاس

هشتی یا کریاس فضایی است که در بسیاری از انواع فضاهای ورودی طراحی و ساخته می شده است . این فضا غالبا بلافاصله پس از درگاه قرار می گرفته است و یکی از کارکردهای مهم آن تقسیم مسیر به دو یا چند جهت بوده است مانند هشتی ورودی فعلی خانه عباسیان .

در بناهایی که از هشتی آنها تنها یک راه منشعب می شود و هشتی کارکرد یک فضای تقسیم کننده را نداشته باشد از هشتی به عنوان فضایی برای انتظار استفاده می شده است .

هشتی ها دارای نقشه هایی با شکل هشت ضلعی ،نیم هشت ،مستطیل یا شکلهای دیگر مشابه موارد فوق هستند . هشتی بیشتر خانه ها دارای ارتفاع کم و متناسب با فضای ورودی است . در خانه های بزرگ اتاق کارکنان خدماتی ،انبار ،طویله و برخی دیگر از فضاهای خدماتی در کنار هشتی قرار داشته است .

دالان

ساده ترین جزء فضای ورودی است که تامین دسترسی بین دو مکان مهم ترین کارکرد آن ماده آبه حساب می آید در برخی از بناها مانند خانه ها ، حمامها و در مواردی مسجدها و مدرسه ها تغییر امتداد و جهت مسیر عبور در دالان صورت می گرفته است و به وسیله مسئله محرمیت را توسط دالانی که غیر مستقیم به حیاط ختم می شد حل می کردند .

دالان از لحاظ کالبدی فضایی باریک و کم عرض است . البته عرض دالانها متناسب با کارکرد هر بنا و تعداد افراد استفاده کننده از آنها تعیین می شده است عرض دالانهای مساجد و مدارس بزرگ به طور متوسط بین ۲ تا ۳٫۵ متر و عرض دالان خانه های کوچک حدود ۱ متر است

طول دالانها متغیر است به طور متوسطبین ۲ تا ۱۰ متر و در مواردی بیشتر می باشد دالان به عنوان یک فضای معماری به گونه ای است که از لحاظ فضایی و ادراکی آن را می توان فضای عبوری و حرکتی دانست . در گذشته از واژه دهلیز به معنی دالان استفاده می شده است .

مقدمه هایی بر فضای ورودی

فضای ورودی این نوع خانه ها به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی به صورتی طراحی می شد که افراد به صورت ناگهانی وارد خانه نشوند و همچنین از فضای ورودی (از درگاه یا هشتی ورودی )به فضای داخلی خانه دید مستقیم وجود نداشته باشد به همین جهت طراحی فضای ورودی در عموم خانه های درونی گرا به شکلی بود که مسیر حرکت در امتداد محوری غیر مستقیم شکل می گرفت و عموما در یکی از گوشه های حیاط یا نزدیک به آن به فضای درون مرتبط می شود بنابراین یکی از اهداف مهم در طراحی فضای ورودی خانه نه تسهیل حرکت بلکه کنترل آن و طولانی نمودن مسیر حرکت از بیرون به درون بوده است . در بسیاری از خانه های که از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده اند معمولا از هشتی ورودی دو راه منشعب می شود در بعضی از خانه ها بخش اندرونی از کوچه در جداگانه ای داشته است .

در دوره هایی که مردم از لحاظ اجتماعی از دست بیگانگان در امان نبودند فضای ورودی خانه را به شکل ساده و بدون تزیین می ساختند که توجه دیگران به آن جلب نشود شاردن که در دوره صفویه چند سال در ایران اقامت داشته در این باره چنین گفته است ” در این خانه کوچک است بطوری که نمی توان حدث زد در پس آن خانه ای بدین زیبایی و بزرگی باشد چند سالی در ایران رسم شده است درهای خانه را کوچک می گیرند بطوری که اکنون یا در بزرگ برای منازل خویش تهیه نمی کنند یا آنرا زینت نمی نمایند . “

فضای ورودی خانه عباسیان

خانه عباسیان دارای سه در ورودی است . یکی از مکانهای ورودی خانه ، ورودی فعلی خانه است که بعد دالانی هشتی خانه قرار دارد از این هشتی یک راه به داخل خانه عباسیان قرار دارد که از آنجا یک در به اندرونی کوچک (خانه حقانی) و یک دالان به حیاط پیش ورودی منتهی می شود در حیاط پیش ورودی جایگاه برای قرارگیری اسب وجود دارد کف حیاط را با ترکیب قلوه سنگ و آجره گره ای ایجاد کرده اند که شکل هندسی آن مربع و قسمت بالا هشت ضلعی می باشد . دیوارهای آن با سیمگل اندود شده است .

یک از هشتی ها و درهای این خانه در دست بازسازی قرار دارد یکی دیگر از مکانهای ورودی خانه فضای ورودی به قسمت بیرونی خانه است . بعد از در یک هشتی قرار دارد که از هشتی یک راه به حیاط بیرونی و یک راه به اتاقهای سه دری خانه وجود دارد .

فضای ورودی خانه طباطبایی

کوبه زیبایی بعد از در هشتی ساده ای وجود دارد که دارای دو در است که یکی به دالان ورودی حیاط مرکزی متصل است و دیگری به قسمت اندرونی کوچک .

یکی دیگر از درهای ورودی که در حال حاضر بسته است وسیله ارتباطی بیرون خانه با قسمت شاه نشین می باشد این در توسط راهرویی به حیاط خلوت کنار شاه نشین وارد می شود که برای عبور و مرور مهمانان بوده است . یکی دیگر از درهای ورودی که دری بسیار ساده است در قسمت شمالی خانه قرار دارد و وسیله ارتباطی با قسمت خدمه بوده است .

فضاهای درونی خانه

اتاقها

اتاقها بر اساس اهمیت و کاربرد خود دارای تعداد در بیشتری می باشند معمولا مهم ترین اتاق خانه که شاه نشین است دارای ۵ تا ۷ در می باشد . اغلب اتاقها در خانه های قدیمی دارای تقارن می باشند بخصوص اتاقهای بزرگ خانه اتاقهای سه دری عموما برای خوابیدن و نشیمن افراد مورد استفاده قرار می گرفته است . در اکثر اتاقها مدولاسیون بکار رفته است و اتاقها از تعدادی مربع مشخص درست شده اند که در نوع خود بسیار جالب است . ارتفاع اتاقها با توجه به تابستان نشین و زمستان نشین بودن متغییر است و معمولا اتاقهای زمستان دارای سقفی کوتاهتر و همچنین دارای نوعی شومینه می باشند و اتاقهای تابستان نشین دارای سقفی بلند و در جهت باد می باشند . در تزیین اتاقها با توجه به کمبود گل و گیاه در منطقه کاشان بیشتر از تصاویر گل و گیاه و همچنین آسمان پرستاره استفاده شده است . مهمترین اتاق خانه تالار یا شاه نشین نامیده می شود که دارای ارتفاع زیادتری نسبت به دیگر اتاقها است و عموما به وسیله آینه کاری ، یزدی بندی ، ارسی، شیشه های رنگی و غیره تزیین میشده است .

حیاط خانه

مکانی کاملا باز برای ایجاد ارتباط بین قسمتهای مختلف خانه و همچنین بدست آوردن نور برای اتاقها است . نکته جالب در معماری قدیمی این است که ابتدا حیاط را می ساخته سپس اتاقها و دیگر قسمتهای خانه را بنا می کرده اند . در خانه های دارای حیاط مرکزی زیبایی بیشتری به چشم می خورد به طوری که به زیباترین تزیینات گچبری مزین شده است . خانه های قدیمی کاشان عموما ۲۰ تا ۳۰ درجه در جهت شمال به جنوب تغییر جهت دارند که این خود رابطه مستقیمی با جهت تابش آفتاب و دمای شهر دارد. در امتداد حیاط زیرزمین خانه ساخته شده که در عرصه خوبی برای وزش باد بوده بوده و باد به راحتی داخل زیرزمین شده و از بادگیرها خارج می شده است .

ایوان

ایوان فضایی سرپوشیده است که در فضاهای ورودی محسوب می شده و عموما دارای سقفی بلند است که با مقرنس کاری، آینه کاری و گره سازی تزیین شده است .

مهتابی

مهتابی فضایی است بدون سقف که بالاتر از سطح حیاط قرار دارد و دیوارهای آن نماسازی شده است که به این ترتیب به ایوانی شباهت دارد که سقف آنرا برداشته اند .

مطبخ یا آشپزخانه

محل آماده سازی و پخت غذا و همچنین شست و شوی ظروف بوده است که آنرا بیشتر در کنج و گوشه حیاط می ساختند. در این مطبخ اجاقهایی با مصالح ساختمانی بنا شده است . برای ایجاد آتش بیشتر از هیزم استفاده می شده است به همین دلیل فضای آشپزخانه را هر چند وقت یکبار رنگ یا کاهگل می کردند معمولا در آشپزخانه تنوری برای تهیه نان وجود داشته که سوراخی در پایین آن برای دمیدن هوا قرار داده اند . در این نوع از آشپزخانه ها حوضچه ای وجود دارد که آب قنات وارد آن میشده است بعد از پرشدن آب در مسیر خود جاری میشده است فاضلاب حاصل از شست وشوی ظروف در محلی دیگر ریخته می شده است .

سرویس ها

یکی از نکات جالب و دیدنی در این نوع خانه ها این است که فاصله هر توالت تا اولین اتاق ۷ قدم می باشد که این به اعتقادات دینی ما مسلمانان بر می گرددکه اگر با کفش نجس ۷قدم بر روی زمین راه رفته شود کف آن پاک می گردد . دالان ورودی این سرویس ها به گونه ای طراحی شده است که از ورودی دالان داخل توالت دیده نمی شود .

آبدارخانه

فضایی است در خانه جهت تامین آب آشامیدنی از چاهی که پشت آن واقع شده است . اغلب این محل در مکانی قرار می گرفت که به فضای خدماتی

پنجره های ارسی

بعضی گمان می کنند که ارسی به پنجره هایی اطلاق می شود که به تقلید از معماری روسی در ایران رواج یافته است در صورتی که نمونه های جالب ارسی حتی پیش از آنکه معماری چشمگیری در روسیه رواج یابد در بناهای ایرانی مشاهده شده است .

“ار” پیشوندی است که به معنای بالارفتن می باشد و بیشتر در گویش جنوبی ایران دیده می شود . ارسی پنجره ای مشبک است که به جای گشتن روی پاشنه گرد به بالا می رود و در محفظه ای که روی آن قرار دارد جای می گیرد .

درها

درها در خانه های قدیمی غالبا وظیفه ارتباط بین درون اتاق با بیرون آنرا بر عهده دارد در پایین این درها آستانه در قرار دارد و درها معمولا دو لنگه ای هستند . در های بیش از دو لنگه بشیار کم می باشد . در درها تا حد ممکن قرینه وجود دارد . بر روی بعضی از درهای اتاقها طرحهایی از گره سازی به چشم می خورد در بالای درها چفت قرار می گرفت که وظیفه قفل امروزی را بر عهده داشت .

ارتباطات درونی

دسترسی به اتاقها به دو شکل صورت می گیرد ، در برخی از قسمتهای خانه از داخل حیاط به صورت مستقیم به اتاقهای واقع در لبه فضای باز حیاط دسترسی وجود دارد که این روش موجب انتقال هوای بیرون به داخل اتاقها می شود . این راه حل در قسمتهایی که سطح اتاقها به اندازه نیم متر از سطح حیاط بالاتر است به نظر مناسب نمی آید .

در روش دیگر که منطقی تر به نظر می آید یک دالان در وسط دو اتاق به نحوی ساخته شده است که از داخل آن دسترسی به اتاقها امکان پذیر است این راه حل ضمن اینکه برای به حداقل رساندن تبادل هوای درون اتاقها با بیرون بوده ، در مواردی هم که سطح اتاقها بالاتر از سطح زمین است نیز کاربرد دارد زیرا از داخل حیاط توسط چند پله به دالان و بعد از دالان به اتاق مجاور دسترسی حاصل می گردد. در جلوی بعضی از اتاقها مانند تالار یک ایوان سراسری که کف آن از سطح حیاط بالاتر است وجود دارد که توسط پله به آن دسترسی حاصل می شود و سپس از داخل آن به اتاقهایی تقریبا هم سطح آن است راه می یابد و در اینجا ایوان نقش یک فضای ارتباطی را ایفا می کند .

تاریخچه معماری

در پی گسترش ارتباطات اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی بین ایران و سایر کشورها به خصوص روسیه ، عثمانی نوعی شیفتگی به معماری فرنگی در بین برخی از اقشار جامعه به خصوص درباریان و بعضی اشراف و تحصیلکرده های خارج به وجود آمد که بر اساس آن در برخی موارد بناها را با طرحها و روشهای کاملا فرنگی طراحی و احداث کرده اند و در بعضی دیگر از بناها برخی خصوصیات ، طرحها ، اصول یا نقوش معماری فرنگی را در معماری سنتی ایران تاثیر داده اند که به این ترتیب نوعی معماری التقاطی پدید آمد . معماری این دوره را از جهت معماری دوران انتقال می نامند که در این دوره پیش از آنکه منجر به ایجاد دگرگونی های ساختاری برای دستیابی به یک معماری با هویت ایرانی و متناسب با شرایط امروزی شود ، وارد عرصه ای گردید که تحت تاثیر عوامل بسیار متعددی از قبیل مصالح و فنون ساختمانی ، معیارها و ارزشهای فرهنگی جدید به تبعیت از معماری مدرن قرار گرفت .

انواع دگرگونی های فضاهای معماری و شهری را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

۱)دگرگونی های حادثه ای

۲)دگرگونی های انتقالی

۳)دگرگونی های ساختاری

۱) دگرگونی های حادثه ای

دگرگونی هایی هستند که در آثار متعلق به یک سبک یا شیوه معماری یا آثار متعلق به یک دوره تاریخی دیده می شوند و نقش مهم و تعیین کننده ای در شکل گیری شیوه های معماری یا تغییر آنها ندارند .

۲) دگرگونی های انتقالی

دگرگونی هایی هستند که نقش تعیین کننده ای در ایجاد تحولات معماری دارند و در پی نیازها و شرایط جدید و متفاوت با گذشته پدید می آیند.

۳) دگرگونی ساختاری

دگرگونی هایی هستند که همه یا بعضی از خصوصیات اصلی و مهم معماری را در بر می گیرد .

معماری دوره قاجاریه

شیوه ی التقاطی بنا شده اند . سوم بناهایی که کم و بیش در همه ابعاد طراحی به تقلید از شیوه های فرهنگی بنا شده اند .

خصوصیات معمار در خانه های قدیمی کاشان

گودال باغچه

در فارسی کهن و میانه طهارتو شست و شو را ( پادیاو ) می نامند . چون معماری ایرانی درون گراست تبدیل حیاط های گرد و بسته به پادیاو و گودال باغچه لطف بسیار به خانه های ایرانی داده است . در شهرهای پیرامون کویر پادیاو به صورت باغچه و حوض خانه های زیر زمین در آورده شده است تا بتوان آب قنات های ژرف را در آن روان ساخت . گرم بودن حیاطها در این خانه ها باعث نتابیدن آفتاب به نقطه ی پایین خانه می شود که این خود در تعدیل هوای قسمت های تحتانی خانه بسیار موثر است . و آن را مکانی مناسب برای تابستان گرم این نقطه می کند . همچنین برای استفاده از آب قنات ها باید کف خانه پایین تر از سطح زمین باشد . استادان معماری قدیم از خاک حاصل از گود برداری برای ساخت قسمت های دیگر خانه استفاده می کردند . که در واقع این عمل نوعی صرفه جویی در وقت و هزینه بود . علت دیگر ساخت خانه به صورت گودال باغچه مقاومت پذیری بیشتر در مقابل زلزله بود . به طور کلی نیروی زلزله نیروی برشی است و عموما بیشترین عمل آن روی سقف می باشد . و باعث جا به جایی و ویرانی می گردد . حال اگر این سقف را در میان خاک باشد تغییر مکان آن کمتر خواهد بود .

درون گرایی

این بناها به صورت درون گرا ساخته شده اند یعنی از دو بخش بیرونی و اندرونی تشکبل شده و از بیرون خانه بخش داخلی خانه که از نوعی زیبایی خاص بهره می برد نمایان نیست و علت آن این است که صاحبان این خانه ها نمی خواستند برتری خود را به دیگرلن خصوصا فقرا نشان دهند . یکی دیگر از دلایل آن برای حفظ امنیت در مقابل حمله افراد مهاجم بوده است .

تقارن و تناسب در هانه

شاید اولین شی متقارن انسان خورشید و ماه بوده است که انسان از آن بهره برده است . و ساختمان ها را متقارن ساخته اند . همان طور که بدن انسان کاملا متقارن است ولی معمولا طرف راست از کاربرد بیشتر برخوردار است در این گونه ساختمان ها نیز در عین تقارن ممکن است در دوره ی زمانی خاصی یک طرف ساختمان از اهمیت بیشتری برخوردار باشد . مانند استفاده بخشی از خانه که آفتاب کمتری می خورد به عنوان تابستان نشین . در این بنا ها تقارن با اعداد فرد بیان شده است به طور مثال سه دری و پنج دری که این خود نوعی محوریت را می رساند و در بعضی موارد در عین متقارن نبودن با هنر استاد معماری نوعی تقارن برقرار می شود مثلا ایوان حیاط خانه ی عباسیان دقیقا در وسط قرار ندارد ولی به طور کاملا متقارن دیده می شود .

زیر زمین

زیر زمین در خانه های داخل گودال باغچه عموما محل زندگی تابستانی افراد خانه می باشد . زیر زمین به علت قرارگیری در گودی از آفتاب کمتری برخوردار است و این یکی از علل خنکی زیر زمین است . در روز وقتی باد به بادگیر های بالای زیر زمین برخورد می کند هوای گرم از داخل آن عبور کرده و در طول مسیر خود به طرف زیرزمین به کاهگل و در برخی موارد به آب قنات برخورد کرده و خنک می شود و وارد زیرزمین میشود و از طرف دیگر بادگیر هوای گرم خارج می شود . در شب به علت قرارگیری زیرزمین در جهت طولی حیاط به گیاهان و درختان و حوض آب برخورد کرده و وارد زیرزمین می گردد و هوای گرم از راه بادگیر به بالا می رود . دیوار های زیر زمین اغلب از جنس کاهگل است که خواص آن گیرندگی دیر دما و دیر پس دادن دما می شود . داشتن سقف بلند از دیگر ویژگی های زیرزمین است که در تعدیل هوا اثر بسزایی دارد .

معماری حجاب دار

معماری قدیم دارای حجاب بسیار زیادی است به صورتی که علاوه بر اینکه از بیرون مستقیما وارد خانه نمی شویم و در داخل خانه هم ورود معمولا مستقیم نمی باشد . خانه به صورتی طراحی شده است که از حیاط خانه داخل اتاقهای خانه مشخص نمی باشد .ولی از داخل خانه حیاط را می توان دید . یکی از علل این رابطه وجود پنجره های کوچک با شیشه های رنگی و درهای کوچک است و همچنین تو رفتگی درها علاوه بر خواص دیگری که دارند دید را از بیرون محدود می کنند.

بخش تابستان نشین و زمستان نشین

فضای اصلی و مهم خانه از دو بخش تابستان نشین و زمستان نشین طراحی شد است که قسمت تحتانی خانه تابستان نشین و قسمت همکف را زمستان نشین قرار داده اند.دلیل آن این است که قسمت تحتانی از سطح زمین پایین تر بوده و به آبهای جاری در زیر زمین دسترسی بیشتری داشته و در طول روز نیز نور خورشید کمتر به آن می تابد و قسمت زمستان نشین که در واقع هم سطح زمین است نــور خورشید به راحتی به آن تـابیده و در زمستان آنرا گرم می کند. سقف قسمت تابستان نشین بلندتر از قسمت زمستان نشین است و در قسمت زمستان نشین شومینه هم دیده می شود.

اندرونی و بیرونی خانه

خانه از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده است که بخش اندرونی مخصوص خانوادگی و بخش بیرونی برای پذیرایی از مهمانان و برخی از کارهای اجتماعی و اداری رجال بوده است.

می توان اندرونی و بیرونی را یکی از علل معماری و حجاب دار دانست به گونه ای که با این روش اهل خانه از دید مهمانان دور بودند. بخش بیرونی خانه دارای تالار یا شاه نشین بوده و به تزئینات زیبایی مزمن شده است.

خصوصیات سطحها

سطوح عمودی خانه به سه نوع فایل طبقه بندی است:

۱)سطوح بیرونی خان

۲) سطوح درونی خانه ( طوح پیرامون حیاط)

۳)سطوح داخلی خانه

معمولاً سطوح بیرونی خانه تزئین نمی شده و به صورت بسیار ساده با کاهگل و آجر پوشانده می شده است و دیوارهای سطح بیرونی خانه ها را بیش از ۵ متر قرار می دادند تا با کمک عرض کم، کوچه ها آفتاب گیر نباشد. سطح فضای ورودی تنها بخشی از نمای بیرونی است که تزیین می شده و سقف و پیش طاق آن با کاهگل و کاربندی تزیین می گردیده است. نمای درونی بر خلاف سطح خارجی به شکل زیبایی ساخته شده است. سطوح داخلی بعضی از اتاقها نظیر اتاق سه دری یا تالار به روش های مختلف مانند نقاشی، مقرنس کاری و گچبری تزیین شده است.

بادگیر یا خیشخان

اصول کار بادگیرها بر این اصل استوار است که از وزش باد برای کشاندن هوای مطلوب و خوش به درون بنا و از عکس العمل نیروی آن یعنی برای بیرون راندن هوای گرم و آورده استفاده می شده است.

شکاف های دیگر بادگیر پشا به وزش باد دارند و هوای آلوده و گرم را به دست باد می سپارند و کار دستگاههای هواکش و مکنده امروزی را انجام می دهند.

گنبدها

بامهای گنبدی شکل به علت برجستگی که دارند همواره در معرض وزش باد قرار می گیرند.و این در کم کردن افزایش دمای بام در اثر تابش خورشید موثر است همچنین در شب دما را سریعتر از دست می دهد.

در زمستان نیز به دلیل اینکه سطح گنبدها زیاد است گرمای بیشتری جذب بنا می گردد.

در بناهای با ارتفاع زیاد و دهانه های زیاد از گنبد استفاده می شده است.

طریقه آب رسانی

وسیله آب رسانی خانه های قدیمی لوله های فعلی پیوسته نبوده است و از به هم پیوستن قطعات کوچکی که ابتدای آنها دارای شعاع زیادتری نسبت به انتهای آن تشکیل شده و آب با ورود به دهانه با شعاع کوچک تر دارای فشار بیشتری می شده است.

برای ایجادفواره در حوض از یک شتر گلو استفاده می شده است.

شتر گلو U شکلی است که یک شاخه آن بلندتر از شاخه دیگر است و آب با ورود به شاخه بلندتر وارد قسمت پایینی U که از قسمت شاخه قبل باریک تر است می شود و تا ارتفاع شاخه اولیه بالا می رود.

نقاشی های خانه طباطبایی ها بــــا نظر و نظارت مرحوم ابوالحسن غفاری کاشانی ملقب بــه « صنیع الملک» ( عموی کمال الملک و بنیان گذار اولین مدرسه نقاشی در دارالفنون تهران ) انجام گرفته است.

گچ بری ها

گچ یکی از مصالح اصلی معماری ایرانی است که به واسطه قابلیتهای ویژه آن همواره مورد توجه هنرمندان واقع شده و به صورت یکی از هنرهای تزئینی درآمده است. این ماده گاهی مورد توجه قرار گرفته و زمانی مورد بی مهری واقع شده است.

گچ ماده ای است که نسبت به سنگ و آجر و چوب دارای انعطاف بیشتری بوده، کار با آن آسان تر و تقریباً به هر سطح ساختمانی به خوبی می چسبد و در صورت لزوم می توان آنرا به راحتی تجدید کرد.

اشکال مختلف گچبری

۱)شیر و شکری

از گچ های اصیل و قدیمی دوره اسلامی است که فرو رفتگی و برجستگی آن بسیار کم است.

۲) برجسته : این نوع گچبری برجستگی بیشتری نسبت به شیر و شکری دارد و از نقوش گل و بته در آن استفاده شده است.

۳)زبره : در این گچبری گوشه ها ۹۰ درجه است و برجستگی آن بدون آنکه پرداخت شود از گچبری برجسته بیشتر است.

۴)برهشته: این گچبری بسیار برجسته تر است به طوری که قسمتهای گچبری شده بسیار برآمده و بیرون زده است.

۵)معرق گچی( گچ تراش): این نوع گچ پیش ساخته از ترکیب رنگهای مختلف به دست می آید که نمونه بارز آن در مقبره مسجد اردهال کاشان به چشم می خورد.

۶) گچبری تخمه در آوری: در این فرم یک سطح صاف با فرورفتگی هایی به رنگهای مختلف که دارای زیبایی خاص است پدید می آید.

۷)گچبری مشبک: تزئین کاخها تالارها و سقف ایوانها با نقوش برحسته اژدها و گل و برگ این نوع گچبری می باشد.

نقوش اسلیمی

این نقوش برگرفته از مظاهر طبیعت مانند گل و بته و شاخ و برگ درختان می باشد.

نقوش حیوانی و پرندگان

نقوش حیواناتی چون اسب، اژدها و سیمرغ است.

کتیبه ها

خطوط زیبایی مانند خط کوفی گلدار ، کوفی بنایی، کوف، معقد، نسخ و خط ثلث .. از جمله خطوطی هستند که در کتیبه های گچبری شده دوره اسلامی به چشم می خورد.

شیوه گچبری اصفهانی در معماری اسلامی

این شیوه کمی قبل از دوره صفویه آغاز و تا اواخر دوره قاجار ادامه می یابد. از ویژگیهای غالب در هنر گچبری شیوه اصفهانی می توان مقرنس های گچی را نام برد. یکی دیگر از ویژگیهای گچبری این دوره مجوف کاری است که به اشکال جام و یا آلات موسیقی و … گچبری شده اند.

سبک سازی بام با مصالح بنایی

معمار برای برطرف کردن انحنای فرمهای محدب سقف جهت استفاده از طبقه فوقانی از یکی از روشهای زیر بهره می برد.

۱) پر کردن سطح مقعر سقف با مصالح باقی مانده از بنایی که بر بار مرده بنا می افزاید.

تعریف صندوقچه

صندوقچه نیروی وزن خود را به صورت فشار به طاق زیرین منتقل می کند و از مصالح ساختمانی مثل گچ و سفال ساخته شده است. صندوقچه پس از اتمام سازه به بنا الحاق می شود و جزء سازه بنا شناخته نمی شود. همچنین صندوقچه ها وظیفه راهنمایی آب حاصل از سطح مقعر به محل مناسب را بر عهده دارند.

شکل و شمای صندوقه ها

عواملی که بر روی شکل و فرم صندوقه ها اثر می گذارد عبارت است از:

۱) طاق زیرین که سقف روی آن قرار می گیرد.

۲)نحو استفاده از سطحی که بر روی صندوقه به وجود آمده است.

۳)سلیقه معمار و مصالح به کار رفته.

۴)از بین بردن اختلاف سطح و تراز نمودن سطوح در طبقات ساختمان

صندوقه ها به چهار بخش اصلی تقسیم می شود:

الف- صندوقه بر روی سقف طاق آهنگ و یا طاق تویزه ( شمای خارجی استوانه ) با یک انحناء

الف: ۱: این صندوقه به پیروی از سطوح استوانه ای شکل زیزین خود توسط یک قطاع از استوانه، سطوح خط القعر را حذف نموده و از ارتفاع تیزه طاق باربر، پایین تر است. ( مورد استفاده از آن تخت نمودن پشت بام جهت استفاده مضاعف است).

الف۲: از طاق آهک های طولانی کونال بندی جهت شیب بندی به صورت مخروط به جای استوانه به کار گرفته می شود به شرط آنکه از بام استفاده مضاعف نگردد.

الف: ۳ صندوقه سازی بر روی پنجره های بین نعل درگاه و سقف.

– صندوقه بر روی سقف های کلمبو و چهار بخشی( نمای خارجی یا پوشش کروی) بادو انحناء.

ب۱: این نوع صندوقه به پیروی از شکل زیرین به وسلیه عرقچینی کروی، خط القعر حاصل از چهار لنگه تویزه و چشمه را به هم وصل می کند.

تیزه این صندوقه پایین تر از تیزه چشمه است موارد استفاده آن تخت نمودن کامل بام می باشد. مثل شبستان زیر زمینی مسجد جامع قزوین که بخشی از شبستان در زیر کف حیاط است و آب باران در تمام سطوح می تواند حرکت کند.

ب ۳: این صندوقه با استفاده از یک ستونک که حاصل از ادامه ستون اصلی شبستان است تا ارتفاع پایین تر از تیزه تویزه بالا آمده سپس با لنگه طاقهای کم خیز، تویزه ها به هم وصل شده با طاق تیغه ای پر می شود که عرقچین چشمه بیرون از قابل روییت است و حرکت آب باران فقط بر روی تویزه ها انجام می گیرد . موارد استفاده آن فقط دفع آب باران است.

ج- قید بندی با دیوارهای متواتر موازی یا متقاطع :

این نوع صندوقه از فرم هندسی زیرین خود تبعیت کمتری می کند و قابل اجراء در پوشش

استوانه کروی و حتی جهت تغییر ارتفاع به کار رفته می شود و شامل دو بخش دیواره و پوشش بین دیواره است.

مصالح دیواره و پوشش صندوقه از خشت خام و یا آجر ملات به صورت تیغه ، نیمه، کامل.

چند رج، صندوقه ای ساخته می شد که به وسیله خشت یا آجر به صورت لاریز یا لاپوش ضربی بین در و دیواره پوشانده می گردد.

ج ۱ – لاریز با پایه تیغه ای

یک پاره خشت بستر دیواره جهت تیغه، به وجود آورده می شود که ضمناً انحناء پشت طاق را جهت دیواره سازی قائم بر آن آماده می سازد. تیغه ها تا ارتفاع مطلوب با ملات بالا آورده و با یک نیمه خشت به صورت لاریز دهانه را تنگ و با یک دو خشت دو سر را به هم می رسانند.

ج۲- دیواره به صورت نمیه… تا ارتفاع مطلوب بالا آمده و سپس به صورت تیغه به اشکال مختلف پوشانیده می شود.

ج۴- سبک نمودن یا هم سطح کردن سطوح مختلف

ج۴-۱ قید بندی بر روی طاق زیر زمینی

چون خیز قسمت تحتانی کمتر است و به سطح صاف نزدیک می شود پس در زیر زمینها نیاز به قید بندی نیست ولی در شرایطی که طاق میانی هم تراز با طرفین شد نیاز به قید بندی پیدا می کند.

ج۴-۳ – قید بندی در آخرین طاق و بام سازی

زمانی که حجم تقعر و تحدب زیاد می شود نیروی رآنش خطر برانگیز طوقه سازی و افزون بر تعداد پایه ها د ردهانه های رانش کاسته می شود.

ج-۴-۴ در موارد معدودی بخشی از صندوقه سازی جزئی از تزئینات کار شده است.

صندوقه سازی با اشکال مختلف

در کاربندی از متقاطع باربر جهت انتقال بار استفاده می شود همچنین جهت دفع آب برف و باران نیاز به پوشش حلاجی در بالاترین سطح لنگه طاق می باشد. حد فاصل دو پوشش چندین صندوقه بسته به وجود می آید. طاق تحتانی که همواره دارای تزئینات بوده و طاق فوقانی جهت دفع نزولات آسمانی است.

کلمات کلیدی مرتبط:
ویژگی های معماری و سازه ای خانه های تاریخی کاشان , , , , , ,فرهنگ معماری , ,بناها و آثار تاریخی هر کشور بخشی از هویت و میراث فرهنگی و معنوی آن کشور به شمار می آید که نه تنها مرمت و حفظ و احیای آنها برای حفظ میراث و ارزشهای فرهنگی آن کشور لازم است بلکه شناخت آنها و به ویژه بررسی اصول و روند شکل گیر,

مقالات مرتبط در این دسته