بخشی از مطلب
مسجد جمعه (جامع) : مسجد جمعه یا مسجد جامع نطنز مجموعه‌ای از چندین بنا
است که این بناها در دوران الجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان به
ترتیب زیر ساخته شده‌است: - مسجد بین سالهای ۷۰۴ تا ۷۰۹ هجری. - بقعه شیخ
عبدالصمد به سال ۷۰۷ هجری. - ایوان جلوخان خانقاه در سال ۷۱۶ و ۸۱۷ هجری. -
مناره که تاریخ پایان بنای آن سال ۷۲۵ هجری نوشته شده‌است. یکی از مورخان
به نام «آندره گدار» درباره بنای مسجد جمعه نطنز که از نظر سبک معماری در
نوع خود کم نظیر است و نشانه‌هایی از معماری چند دوره را در خود حفظ
کرده‌است، می‌نویسد: «مسجد که نسبتاً از خرابی محفوظ مانده مرکب است از یک
شبستان هشت ضلعی گنبددار مشرف برصحنی که چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را
دهلیزها و نمازخانه‌های مختلف به هم متصل می‌سازد. این مسجد از سمت شمال و
مشرق و جنوب محدود است به کوچه باریکی که چون به مدخل بزرگ مسجد و مقابل
مناره و درگاه خانقاه می‌رسد، وسعت یافته مبدل به میدان کوچکی می‌شود. در
سمت غرب ویرانه خانقاه دیده می‌شود، مسجد ۳ مدخل دارد، یک مدخل جنوبی و دو
مدخل شمالی، مدخل‌های سمت شمال همسطح حیاط هستند، ولی مدخل جنوبی دهلیزی
است که با ۱۲ پله بلند به کف راهرو مسجد می‌رسد...» از نقاط دیدنی مسجد،
مکانی در میان صحن مسجد است که با چند پله به کانال قنات آبی می‌رسد که از
زیربنای مسجد عبور می‌کند. اصل بنای مسجد با آجر و ملات ساخته و با آهک
پوشیده شده‌است. برپهنه چندین کتیبه و سنگ نبشته در گوشه و کنار مسجد،
تاریخ تعمیرات، بانیان، معماران و استادان مجرب و مشهوری که در مرمت و
بازسازی این مسجد فعالیت داشته اند؛ به خوبی عنوان شده‌است.
بقعه شیخ عبدالصمد نطنزی:[۱] بنای این بقعه با مسجد جمعه چنان مربوط و متصل
است که به نظر می‌رسد مقارن یکدیگر یعنی در سال ۷۰۷ هجری ساخته شده‌اند.
محور اصلی بقعه و محراب آن که با محور مسجد نزدیک به ۱۰ درجه انحراف دارد و
نیز موقعیت راهرو، مقبره و دهلیز مسجد دلیل دیگری است برآن که هر دو بنا
در یک زمان ساخته شده‌اند. گنبد این بقعه هرمی شکل و هشت ضلعی است. براساس
لوحه‌ای در بقعه شیخ عبدالصمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنای اصفهانی نسبت
داده شده‌است. در راهرو مشترک مسجد و مقبره شیخ عبدالصمد سردر مخصوصی برای
خانقاه ساخته شده که کتیبه آجری آن به خط ثلث برجسته به خوبی قابل خواندن
است. برضریح چوبی روی آرامگاه شیخ عبدالصمد نیز کتیبه‌ای به خط ثلث به چشم
می‌خورد با این مضمون «عمل استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشگی النطنزی فی
تاریخ نه اربع و سنین و الف سنه ۱۰۶۴ کتیبه عبداللطیف.» و بر لوح سنگی روی
قبر شیخ چنین حکاکی شده‌است: «هذا الغفور الرحیم الرحمن اللهم صل علی النبی
و الولی و الحسن و الحسین و العباد و الباقر و الصادق و الجعفر و الکاظم
الموسی و الرضا و التقی و النقی و العسگری و الحجته القائم محمدالمهدی
الغازی صاحب الزمان(عج)» "همت مصروف داشت عصمت پناه صالحه خدیجه سلطان بنت
شمس طلا در سنه ۱۰۴۵ و این اثر خیر از او باقی ماند. گفتنی است؛ قسمتی از
بالای محراب آرامگاه شیخ عبدالصمد هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن
نگهداری می‌شود. قسمت‌هایی از این محراب در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته
بود.
رباط شاه عباس: این رباط در عهد شاه عباس اول توسط میرابوالمعالی برزرودی
یکی از امرای مقرب دربار (وزیر حضور و مجلس نویس شاه) ساخته شده و دارای
جلوخان و سردری با کتیبه سنگ شیشه‌ای به خط ثلث زیبایی است که متاسفانه
قسمتی از آن تخریب و ربوده شده و آنچه باقی مانده به لحاظ دیواره سازی و
سنگربندی‌های اشرار و راهزنان در مدخل کاروانسرا اکنون به دشواری قابل
خواندن است.
گنبد باز: گنبدی است بر قله کوهی کم ارتفاع مشرف به شهر. در کتاب تاریخ
زندگانی شاه عباس اول درباره چگونگی ساخت این گنبد چنین آمده‌است: «شاه
عباس اول اغلب تمرینات لشکری خود را در دشتی بین نطنز و اردستان انجام
می‌داد و شکارگاه‌هایی نیز در این حوالی بود ودر این شکارها، بازهای جنگی و
شکاری شرکت داشتند، در سال ۱۰۰۱ هجری قمری که شاه عباس به اردستان و نطنز
رفته بود، یکی از بازها که مورد توجه شاه بود و به»بازلوند«شهرت داشت در
جنگ با عقابی زخمی شد و پس از چندی مرد و موجب ملال خاطر شهریار سرافراز
گشت... و در حین توجه، اشاره علیه براین موجب صادر گشت که حکومت پناه»نجم
الدین محمود بیک«حاکم نطنز در مقامی مرتفع عمارت عالیه‌ای جهت
دفن»بازلوند«طرح اندازد... و جناب حکومت پناه اطاعت حکم نمود و برقله کوهی
رفیع (در همان مکان که عقاب، باز را صید کرده بود) گنبدی عالی طرح افکند و
در عرض اندک زمان به اهتمام او به اتمام رسید... و اگر کسی ملاحظه آن عالی
بنا بنماید، می‌داند که چه زحمت در اتمام آن بنا رفته و چه مبلغ زر در آنجا
خرج شده... و مصالح آن تمامی از شهر نطنز برقله آن کوه که یک فرسنگ است به
پشت آدمی برده‌اند...»
آتشکده: این آتشکده بنایی از عهد ساسانی است که در حوالی مسجد جمعه (جامع) و
در میان باغی قرار دارد. ارتفاع این بنا از سطح زمین به ۲ متر می‌رسد.
آثار کمی از این بنا که شباهت بسیار کاملی به بناهای دوران ساسانی دارد،
شامل چهارستون از هفت ستون اولیه و یک اتاق از چهار اتاق آن بجا مانده و
بقیه فروریخته‌است. دو تاقچه از چهار تاقچه‌ای که سطح مربع بنا را به تاق
فوقانی گنبد متصل می‌کند هنوز باقی است. ابعاد هر یک از اضلاع خارجی بنا ۳۵
/۱۱ متر بود، و ضلع داخل بنا ۷ متر طول درد. دهانه هر تاق ۵/۶۹ متر است.
اصل بنا با سنگ لاشه و پوششی از گچ ساخته شده‌است.
کتیبه سر در مسجد جامع نطنز که متصل به خانقاه است بخط ثلث برجسته با کاشی
فیروزه ای بر زمینه آجری و مورخ به سال 704 هجری بشرح زیر است :
” بسم الله الرحمن الرحیم امر بالعمارت المستحده فی المسجد المولی المعظم
الصاحب الاعظم دستور ممالک العالم ممهد قواعد الخیر و کرم خواجه زین الدنیا
والدین خلیفه ابن الحسین الماستری بمساعی الصدر المعظم شمس الدین محمد بن
علی نطنزی فی سنته اربع و سبعمائه ”
مسجد نطنز درب قدیمی جالبی دارد که دارای کتیبه است و قسمتی از آن به مرور
زمان ساییده و محو شده است. خطوط بر جای مانده درب مزبور و تاریخ آن بشرح
زیر می باشد :
” …… بن یحیی النطنزی تقبل الله عمل استاد………… الاصفهانی فی رمضان سنته خمس و عشرین و ثمانمائه ”
مسجد جامع نطنز
کتیبه ایوان شمالی
در ایوان شمالی مسجد جامع نطنز به خط ثلث سفید بر زمینه آبی آیات 9 و 10
سوره جمعه و آیه 114 سوره هود نقاشی شده و دنباله کتیبه به عبارات زیر ختم
می شود :
” قال النبی صلی الله علیه و آله یا علی الائمه بعدی اثنی عشر اولهم انت و
آخرهم القائم الذی یفتح الله علی یدیه مشارق الارض و مغاربها قال من کان
القرآن حدیثه و المسجد بیت نبی الله له بیتاً فی الجنته کتبه محمد رضا
الامامی ”
مسجد جامع نطنز
کتیبه گج بری هلال دلخل ایوان شمالی شامل آیه 18 و 19 سوره توبه است و قسمت
آخر کتیبه به تاریخ سبع و سبعمائه یا همان 707 هجری قمری ختم می شود. در
آرایشهای گچبری آخر این کتیبه نام حیدر نیز ذکر شده است که یقیناً نام
استاد گچ بر این کتیبه است ضمناً در آرایشهای گچبری محراب مسجد اولجایتو در
مسجد جمعه اصفهان مورخ به سال 710 هجری نیز که سه سال پس از اتمام گچبری
های مسجد جامع نطنز به انجام رسیده نام این استاد ذکر شده است.
مسجد جامع نطنز
اشعار فارسی در ایوان شمالی
در قسمت فوقانی یکی از مداخل ایوان شمالی که این ایوان را به ساختمانهای
مجاور آن اتصال می دهد اشعار زیر به خط نستعلیق سفید بر زمینه قهوه ای گچ
بری شده است :
صفه روح فزائی که هر آنکس دیدش دل زکیفیت آن صافی و نورانی شد
کرده گچ کاری این ابن غظنفر مهدی آن که توفیق حقش ….. ارزانی شد
همتش کرد سفید از ره اخلاص چنان که نجاتش دو جهان رحمت سبحانی شد
تازه ابر کف دستش گهر فیض چکید قدر و قیمت ز در و گوهر عمانی شد
فکرت و ذهن امامی پی سال و تاریخ چون گدایان به در موسی عمرانی شد
پنج پنجه بفکند از ید بیضا و بگفت رو سفیدی وی از مهدی کاشانی شد
کاشیکاری کف ایوان شمالی کتیبه ای بشرح زیر دارد :
“کارخانه حسن اسلامی نطنزی 1326 ”
“ساعی و بانی کاشیکاری این مسجد حضرت آقای حاج سید نعمت الله مرتضوی امام جماعت نطنز”
“رقم کریم پور نطنزی 1326 – 1366 ” سالهای هجری قمری و شمسی
مسجد جامع نطنز
کتیبه یک در قدیمی
در قدیمی مسجد جامع نطنز که به کوچه مجاور شمالی باز می شود دارای کتیبه هایی بشرح زیر است ”
” اللهم صل علی النبی و الوصی و البتول و السبطین و زین العابدین و الباقر و
الصادق و الکاظم و الرضا و التقی و النقی و العسکری و المهدی صلوات الله و
سلامه علی نبینا و علیهم اجمعین ”
بر در قدیمی مزبور بخط نستعلیق تاریخ اتمام و نصب آن بشرح زیر منقور است :
” اتمام این در تاریخ سنه اثنی و سبعین و تسعمائه شد و نصب این در در تاریخ شهر ذی الحجه الحرام سنه اثنی عشر و الف شد”
در پایین در به خط ثلث برجسته عبارت زیر نوشته شده است :
” وقف کرد استاد علی ابن استاد حسین نجار نطنزی به سعی و عمل خود این در را
مع چهار حبه از جمله سی و شش حبه عصار خانه واقعه در جنب چهار سوق جنب
بلده مزبوره بر مسجد جامع بلده که اجاره آن صرف روشنایی مسجد شود.”
مسجد جامع نطنز
الواح تاریخی بر نمای ایوان جنوبی
برلوح سنگی منصوب به جرز چپ ایوان جنوبی مسجد جامع نطنز به طول 50 و عرض 25
سانتی متر به خط نستعلیق برجسته کتیبه ذیل حجاری شده است :
” بنای تعمیر و سفید نمودن مسجد جامع به سعی عالی حضرات فضیلت و افادات
پناه مولانا محمد باقرا دماوندی و سلاله السادات و النجبایی حاجی میر
ابراهیم الحسینی النطنزی به اتمام رسید به تاریخ شهر ذی القعده الحرام سنه
1178 کتبه محمد علی ابن محمد سعید الحسینی النطنزی”
کتیبه لوح سنگی منصوب بر جرز راست ایوان جنوبی به خط نستعلیق برجسته و مورخ به سال 1103 هجری به شرح زیر است:
” هوالواقف”
“بسم الله الحمن الرحمن الرحیم بتوفیق حضرت جبار استاد حیدر نجار ولد مظفر
نطنزی بشرح وقفنامچه علیحده تمامت سه طاق از ممر قناتین دستجرده نطنز و باغ
و ملک تابعه آنرا وقف مسجد جامع نطنز نمود که متولی آن هر ساله خاصل آنرا
بعد از وضع موضوعات در وقفنامچه مزبوره صرف تعمیر بر بوریا و روشنایی مسجد
مذکور نماید و خلاف کننده به لعنت خدا گرفتار گردد و کان ذلک فی ثامن شهر
رجب سنه ثلاث و مائه و الف کتبه العبد الراجی اسنکدر ابراهیم آبادی النطنزی
”
مضمون لوح سنگی دیگری بر جرز چپ ایوان جنوبی وقف دو روز آب قناتین دستجرده نطنز مورخ شوال 1259 هجری است.
