بخشی از متن :
مقدمه
نیاز به عبادت و راز و نیاز با معبود از دیر باز بشر را به جست و جوی مکانی
پاک و مقدس وا داشته است. در ادیان مختلف مکانی برای این خواسته پیشنهاد
شده است. پیامبر اسلام (ص) مسجد را برای مسلمانان پایه گذاری کرد که در
آنجا به عبادت بپردازند. با وجود یکسان بودن ارزش مکانی نقاط زمین، گاهی به
واسطه ی حوادث و تحولات اتفاق افتاده، مکان ها ارزش معنوی خاصی پیدا می
کنند بعد مسجد برای مسلمانان نماد قداست، پاکی، تقوا، یگانگی و گردهمایی
است. علاوه بر عبادت برای حل مسائل مذهبی، سیاسی و اجتماعی مورد استفاده
قرار می گیرد. قداست و اهمیت این مکان، هنرمندان را بر آن داشت تا هنر خود
را در خدمت آن گذارند. و اکنون بسیاری از مساجد مانند موزه های هنری هستند.
در کشورهای مختلف با توجه به تزیینات و مصالح سرزمین خودشان این مکان را
آراسته اند.
مسجد گوهرشاد از بناهای دوره ی تیموری است که در جوار حرم امام رضا (ع) قرار دارد.
این مسجد هر روزه زائران زیادی را به سوی خود جلب می کند.
مسجد چهار ایوانه است و بزرگترین آن جنوبی یا مقصوره است که گنبد روی آن
واقع شده و مناره های آن که از قدیمی ترین مناره هاست آن را از سایر مساجد
جدا می سازد.
مصالح و تزیینات فراوانی دست به دست هم داده اند تا این مجموعه ی زیبا را
به وجود آورده اند. مصالحی مثل آجر، کاشی، سنگ، گچ در این مجموعه دیده می
شود.
نقوش هندسی از تنوع بیشتری برخوردار است که با مصالح مختلف به اجرا در آمده
است. در مسجد گوهر شاد خطوط متفاوتی دیده می شود و خوشنویسان بنامی در این
مجموعه هنر آفرینی نموده اند. از جمله بایسنقر میرزا و محمدرضا امامی.
بیشترین خطی که در این مجموعه کار شده است خط ثلث است.
مزار نادر وکلنل محمدتقی خان
در شهر مشهد جسد نادر شاه افشار بخاک سپرده شده ضمنا‌ً مزار کلنل محمد تقی
خان پسیان فرمانده معروف ژاندارمری خراسان که یکی از صاحب منصبان شریف و
شجاع ایران بود و اقدام به دستگیری قوام‌السلطنه نموده بود آنجاست . به
قرار معلوم ابتدا سر بریده کلنل را در مشهد دفن نمودند ولی بعداً بدن وی را
نیز به دست آورده و در همان محلی که در سر وی مدفون شده بود به زیر خاک
کردند.
نمای ورودی
نمای ورودی، پیش طاق و رواق های بسته یا باز و برج های گوشه ای را به هم ترکیب می کند. این ترکیب بیشتر در مدارس متداول بوده است.
مجموعه ی ورودی
در بسیاری از بناها که مرکز آن حیاط است، پیش از این که وارد ایوانی شوند
که به طرف حیاط باز می شود، از پیش طاق به طرف دهلیز می رفتند. احداث این
فضای انتقالی برای آسان ساختن حرکت جانبی در مجموعه ی ورودی و همچنین عبور
به داخل حیاط بود.محور جانبی دهلیز به اطاق های عمومی بزرگ مربع یا مستطیل
شکل منتهی می شود. چشمگیرترین نمونه های این شیوه از معماری را در گازرگاه
می توان مشاهده کرد. در مدرسه ی الغ بیک واقع در سمرقند، عبور به اطاق های
جانبی از طریق دهلیزهای L شکلی است که از پیش طاق به اطاق های عمومی منتهی
می شود. بنابراین محورهای طولی و جانبی در مجموعه ی ورودی از هم جدا است.
در نتیجه میان پیش طاق ورودی و ایوان رو به حیاط، دهلیزی وجود ندارد.
طبقه بندی ساختمان
هیچ یک از عناصر منفرد معماری یا اصول تشکیل دهنده ی آن ها منحصر به کاربرد
یک بنای بخصوص نبوده است. عناصری مانند حیاط، تالار سراسری، نما و پیش طاق
در بناهایی با کاربرد مختلف مانند مسجد و آرامگاه غیرمذهبی و زیارتگاه
مناسب بوده است.
با وجود این، در داخل هر دسته از آثار، ترکیب بعضی از عناصر و روش
سازماندهی آن ها ویژگی ها و سنتی را بوجود می آورد، مانند آن چه را که می
توان مثلاً به آن مدرسه ی تیموری در مقابل یک مدرسه ی سلجوقی گفت.
چنین سرمشق هایی در تاریخ معماری نیروی جنبش و نقطه عزیمتی را برای نسل
بعدی معماران فراهم می سازد. آن چه که در دوره ای معین روشی به خصوص را به
وجود می آورد، عمل متقابل سرمشق سنتی، نیروهای تازه و واژه های جدید معماری
است. از این مرحله ی تحول یک دسته از انواع طرح های قابل تشخیص بیرون می
آید.
معماری مسکن
اطلاعات موجود درباره ی این نوع معماری برای حکم کلی ناکافی است. فقط یک
مجموعه ی کاخ باکو تاکنون حفظ شده و ترکیب آن کاملاً معلوم نیست. ظاهراً
محلات مسکونی چند طبقه بوده و احتمالاً در مراحل گوناگونی ساخته شده است.
از کاخ آق سرای شهر سبز فقط دروازه ی آن به جای مانده و حفاری های به عمل
آمده هم نتوانسته خطوط ساخت های باقی مانده را آشکار سازد. تنها بقایای
برپا ایستاده ی یک ساختمان مسکونی، ویلای واقع در نارداران است. این بنا از
همان طرح نوعی تیموری موسوم به صلیب در مربع پیروی می کند که ایوان بزرگی
مدخل اصلی آن را تشکیل می دهد. لذا این عمارت شبیه کاخ کوچکی است که در باغ
واقع شده و متون تاریخی به وصف آن پرداخته اند.
نمونه هایی از معماری خانگی به جای مانده در منابع ادبی هم راجع به خانه های معمولی اشاره ای نشده است.
ایوان های مسجد جامع گوهر شاد
چهار ایوان (سردر) بزرگ در چهار طرف صحن مسجد (وسط هر ضلع) ساخته شده که در ذیل توصیف می شود.
1. ایوان جنوبی
ایوان جنوبی مسجد که مهمتر و بزرگتر از سه ایوان دیگر می باشد و معروف به
ایوان مقصوره می باشد. گنبدی عالی و دو گلدسته (مناره) بلند و زیبا دارد.
دهند ایوان 12 زرع. ارتفاع تا زیر سقف گنبد 29 متر و طول آن تا محراب 37
متر است. ارتفاع گنبد تا تیزه ی گنبد 41 متر است. دور گنبد از سطح خارج
80/61 متر و ارتفاع هر یک از گلدسته ها 42 متر می باشد و قطر هر یک سه متر
است.
ایوان جنوبی مسجد را که بلندترین ایوان است «مقصوره ی کوتاه» می نامند و
این یک صنعت ادبی است. (تسمیه قلب- نامگذاری معکوس) این ایوان دارای دو
گنبد بسیار زیباست با دو مناره در دهنه ی بیرونی ایوان کتیبه است به خط
بایسنقر فرزند شاهرخ بزرگترین ثلث نویس این دوران ایوان با ارتفاع 5/25 متر
است. دهنه ی آن 12 متر و طولش 34 متر و ارتفاع مناره ها 13 متر و ارتفاع
گنبد نیز 43 متر است. خطوط دیگر از محمدرضا امامی اصفهانی است (به تاریخ
1087) خطاط معروف دوران صفوی
در دوطرف ایوان مقصوره کتیبه است با کاشی بسیار اعلاء که با خط زیبای استاد
ماهر ثلث نویس بایسنقرین شاهرخ بن امیر تیمور (پسر بانوی محترمه گوهر شاد
آغا باینه مسجد) نوشته شده است. این کتیبه حقیقتاً بی نظیر است. هر چند
قسمتی از کتیبه ی مزبور در عهود گذشته بر اثر مرمت به خط دیگری نوشته شده
ولی خوشبختانه قطعات و بسیاری از آن به حال اولیه و به خط خود بایسنقر
موجود است که اکنون در منظر عموم قرار دارد.
