پاورپوینت مسجد جامع قم
بخشی از مطلب
با توسعه یافتن شهرها وقتی که از محله‌های قدیمی گذر می‌کنی به شگفت
می‌آیی، دیوارهای کاهگلی و خشتی خانه‌ها، سادگی مردمان قدیمی را برای تو
یادآور می‌شود.
محله آذر از قدیمی‌ترین نقاط شهر قم به شمار می‌رود که با عبور از این محله
میراثی ماندگار از صدها سال پیش در آن جاودان شده است، خانه‌هایی با سقف
گنبدی شکل و خشتی، که از جنس کاهگل بنا شده و سرای بازاری که کارگاه‌های
درودگری آن را رونق بخشیده‌اند هر یک تاریخی کهن را برای تو به تصویر
می‌کشد.
نزدیک ظهر است و خورشید پر فروغ کویر گرمای وجودش را بر محبت مردمان این
محله افزوده است، نوای حی علی‌الصلوه به گوش می‌رسد، برای یافتن مسجدی که
به طور قطع در این محله وجود دارد به تکاپو می‌افتی، براساس شنیده‌ها مسجد
جامع شهر در این محله قرار دارد.
پس از عبور از میان کوچه و پس کوچه‌های این محله قدیمی به دروازه ری
می‌رسی، بلندتر شدن گلبانگ اذان، نشان از این دارد که مسجد جامع در همین
حوالی است. مسجد جامع قم پیشینه 800 ساله دارد، مسجدی که از آن می‌توان به
عنوان نگینی درخشان در کویر قم یاد کرد.
مسجد جامع قم که قدمتی دیرینه دارد با قامتی استوار روزگاری کهن را برای تو
به تصویر می‌کشد و با وجود اینکه بارها مورد مرمت قرار گرفته ولی معماری
باستانی خود را حفظ کرده است و با همان شکل سنتی و قدیمی خودنمایی می‌کند.
پس از گذشت از خم کوچه‌های باریک به درب اصلی مسجد می‌رسی، درب چوبی با
کنده‌کاری بسیار قدیمی در مقابلت قرار دارد و هرچه بیشتر به آن دقت کنی
کمتر می‌توانی متوجه تاریخ ساخت آن بشوی.
اهالی محل که صفا و مهربانی را می‌توانی در چهره آنان ببینی، برای خواندن
نماز اول وقت، از تمام کوچه‌های اطراف به مسجد می‌آیند، از درب اصلی که
وارد مسجد می‌شوی حیاط بزرگی در مقابلت قرار دارد و تو را برای دیدن آنچه
در جای دیگری نمی‌توانی ببینی به خود مجذوب می‌کند.
این مسجد نمادی از باستان است، شاید پس از مسجد امام حسن عسکری (ع) که از
جمله مساجد قدیمی و میراث ماندگار قم به شمار می‌رود مسجدی با این وسعت
ندیده باشی.
ایوانی زیبا و بزرگ به دهانه 14، عرض 7 و ارتفاع 18 متر در مقابلت قرار
دارد و تو را برای تماشای این هنر اسلامی فرا می‌خواند و تو را مجذوب این
تناسب و زیبایی می‌کند که این همه زیبایی در یک مکان ممتاز و بی‌نظیر است.
مقرنس گچی پوشش ایوان و نیز نقشه کاشی کاری دیوار آن که در میانه قاب‌هایی
از آجر کلوکی ( آجر کوچک ) و تراش، توأم با نمای کتیبه‌های متعدد موضعی و
کمربندی توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند و ناخودآگاه بر هنر معماری
ایرانی درود می‌فرستی.
ایوان مسجد جامع، مظهر جمال، اعتدال و توازن است؛ زیرا تمام اجزای آن در
جای خود قرار گرفته و متناسب است. مقرنس پوشش آن با نقشه بسیار جالبی طراحی
شده که در برگیرنده دو کوه مطبّق (طبقه طبقه شده) و معلق در دو طرف آن است
و مانند دو گنبد پنج طبقه به نظر می‌رسد که هر طبقه آن دارای پنج قطار با
پنج حوضچه بزرگ و کوچک است. در میان دو گنبد آویزان، سه حوض بزرگ وارونه با
سطح قوس آراسته و مزین به ترنج‌هایی از کاشی معرق وجود دارد که در میان
قابی از کاشی‌های سفالی با جدار هشت‌تایی صفحه‌دار نمایان است.
از وصف هر چه بگذریم نمی‌شود به آسانی از کنار زیر زمین مسجد جامع گذشت،
این مسجد دارای زیر زمینی خاص است که از هوای مطبوع داخلی برخوردار بوده و
معماری ویژه‌ای نیز دارد. این زیرزمین به زیبایی در قسمت غربی مسجد قرار
گرفته و شبستانی بزرگ بر روی آن ساخته شده است و 18 ستون آن را نگاه
داشته‌اند.
شبستان‌های این مسجد هم دیدنی است و نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند
محراب‌های گوناگون که هر یک برای هدف خاصی ساخته شده‌اند، محراب شبستان
شرقی پایین‌تر از جایگاه نمازگزاران ساخته شده است، با وجود اینکه پایین‌تر
بودن محراب در بیشتر مساجد معمول است ولی در اینجا به دلیل هم‌سطح نبودن
قسمتهای مختلف مسجد،اینگونه ساخته شده تا همه کسانی که در حیاط نماز
می‌خوانند هم‌سطح با امام قرار بگیرند.
مشبک‌هایی که در محراب وجود دارد با ظاهر زیبایی در جلوی آنها قرار گرفته
که غیر از چشم‌نوازی و جلوه‌بخشی، وظیفه ورود و خروج هوا را نیز بر عهده
دارد و مانع از گرمای محراب می‌شود.
جای جای این مسجد با حکمت و فلسفه خاصی ساخته شده به گونه‌ای که دو طرف
محراب پله‌هایی وجود دارد که امام جماعت را به این جایگاه می‌رسانند. شاید
بهتر است بگوییم منبر نیز برای بهتر دیده شدن در مکانی ساخته شده است که
همه نمازگزاران می‌توانند امام را به راحتی مشاهده کنند و صدای او را بهتر
از سایر قسمتهای مسجد بشنوند.
شبستان شمالی به دلیل وجود ایوان شمالی، از جلو به دو قسمت تقسیم شده که از
هر طرف دارای دو چشمه است ولی از قسمت آخر که متصل به هم هستند، پنج چشمه
به عرض 11 و طول هر قسمت 49 متر بنا شده است.
در وصف ایوان شمالی که در بین شبستان‌های شمالی قرار دارد می‌توان از ایوان
بزرگی سخن به میان آورد که دهنه آن هفت متر با عرض هفت و ارتفاع 14 متر از
آثار دوره فتحعلی شاه به شمار می‌رود و در سال 1284 ساخته شده است.
دیوار این ایوان با کاشی خشتی‌تزئین شده و روی آن با خط ثلث سفید سوره
مبارکه منافقون درج شده است که بنا بر نوشته‌ای که در قسمت انتهایی این
کاشی‌ها قرار داد این کتیبه با خط محمدرضاالشریف‌القمی در سال 1284 نوشته
شده است.
دو طرف آن دو چشمه و در قسمت بالا و دو طرف ایوان، دو ایوان فوقانی با پوشش
مقرنس گچی با جرزهای آجری و لچکی‌های کاشی کاری معلقی وجود دارد که بر
زیبایی‌های مسجد افزوده است.
گنبد مسجد که در بالاترین نقطه یعنی در بام این مکان معنوی قرار دارد از
آثار دوره سلجوقی است که بر فراز مسجد خودنمایی می‌کند. این گنبد یکی از
زیباترین بناها در نوع خود محسوب می‌شود که با وسعتی فراوان و محیطی گسترده
حتی یک شاخه آهن نیز در آن به کار نرفته است و این مسئله هر شنونده و
بیننده‌ای را به شگفت می‌آورد.
فضای چنین مسجدی با این همه شگفتی و زیبایی که هنر دست ایرانیان است نه
تنها معنویت را تداعی می‌کند بلکه سلیقه ایرانیان را از سال‌های دور نشان
می‌دهد تا از این اثر بدیع بیش از پیش مراقبت شود و به سرنوشت دیگر آثار
باستانی این شهر دچار نشود.
در قرن سوم هجری یکی از علما و محدثین قم به نام " ابوالصدیم حسین بن
علی بن آ دم اشعری " که در زمره صحابه حضرت امام علی التقی (ع) وحضرت امام
حسن عسگری (ع) به شمار می رفت، مسجدی در قم بنا کرد. طبق نوشته کتاب تاریخ
قدیم قم که در قرن چهارم هجری نوشته شده است . معلوم نیست که محل آن مسجد
درکدام یک از مکان های زیر بوده است :
- مسجدی به نام مسجد جامع که در یکی از محله های قدیمی قم ، نزدیک دروازه ی ری واقع شده است.
- مسجدی که اکنون به نام امام حسن عسگری شناخته می شود.
- مسجدی که در حدود خاکفرج و اراضی کمیدان واقع بوده و اکنون اثری از آن
به جای نمانده و به احتمال قوی وبه موجب قراین تاریخی همین مسجد بوده است.
- مسجدی که اکنون برجاست و به نام مسجد جامع قم شناخته می شود و همان است
که درمحله مسجد جامع ، درخیابان آذر و نزدیک دروازه ری واقع شده است.
- مسجد جامع عتیق و تاریخی قم مجموعه ای از بناهای چند عصر و از جمله مساجد
دو ایوانی به شکل مربع مستطیل است . اسکلت اصلی گنبد خانه ی متوازن آن ،
به نیمه ی نخست سده ششم هـ . ق تعلق دارد. این مسجد پس از مسجدامام حسن
عسگری (ع) قدیمی ترین مسجدی است که در قم بنا شده و به اعتبار متون معتبر ،
سال احداث بنای کنونی گنبد خانه 529 هـ .ق است . این تاریخ تا پیش از
تعمیرات دوران فتحعلی شاه درکتیبه های گچبری موجود در بنا به وضوح نمایان
بود.
ایوان :
یکی از زیباترین و با شکوه ترین بناهای این مجموعه ، ایوان بسیار مجلل آن
است . این ایوان به دهانه 14، عرض 7 و ارتفاع 18 متر ، از نظر تناسب و
زیبایی ، ممتاز و بی نظیر است. مقرنس گچی پوشش ایوان و نیز نقشه کاشی کاری
دیوار آن که در میانه قاب هایی از آجر کلوکی ( آجر کوچک ) و تراش ، توأم با
نمابندی کتیبه های متعدد موضعی و کمربندی جلب توجه می کند، بیش از هرچیز
موجب تحسین معماران و هنرمندان می شود. در توصیف این ایوان باید گفت که
مظهر جمال ، اعتدال و توازن است ؛ زیرا تمام اجزای آن در جای خود قرار
گرفته و متناسب است . مقرنس پوشش آن با نقشه ی بسیار جالبی طراحی شده که در
برگیرنده دو کوه مطبّق ( طبقه طبقه شده ) و معلق در دو طرف آن است و مانند
دو گنبد پنج طبقه به نظر می رسد که هر طبقه ی آن دارای پنج قطار با پنج
حوضچه بزرگ و کوچک است . درمیان دوگنبد آویزان ، سه حوض بزرگ وارونه با سطح
قوس آراسته ، و مزین به ترنج هایی از کاشی معرق وجود دارد که در میان قابی
از کاشی های سفالی با جدار هشت تایی صفه دار نمایان است.
بین این حوض ها جداری شبیه دو گنبد کوچک و معلق ، با حوضچه های متنوع و
منظم در سه ردیف با قطارهای مشابه وجود دارد . مشخص نیست این مصالح
ساختمانی سنگین را چگونه تا سقف بالا برده و چگونه آنجا آویخته اند که پس
از قرن ها هنوز بی خدشه و شکست ، پا برجا و سالم باقی ماند ه است .
این مقرنس بی نظیر و ممتاز، که از نقاشی ملات سازی ، توأم با رنگ آمیزی
طلایی برخوردار است ، از دور به صورت مقرنسی از آجر نمایان است .
تزیینات کاشی این مسجد در زمان فتحعلی شاه و در سال 1248 هـ . ق صورت گرفته
که به مرور شکسته و ریخته شد . از این رو ابتدا از طرف مرحوم حضرت آیت
الله فیض در سال 1365 هـ .ق و مجدداً از طرف آیت الله العظمی بروجرودی
درسال 1375 هـ . ق تمام مسجد تعمیر و به ازاره سنگی ، آراسته و مزین گردید .
این کاشی کاری بر فراز ازاره ای از سنگ تراش سفید به ارتفاع 20/1 متر است و
تمام بدنه ایوان را از بغله ها و اسپر تا کتیبه کمربندی تزیین نموده است .
کاشی ها ، خشتی منقش هفت رنگ با نقشه بندی اسلیمی واژدربندی است و در میانه
کاشی کاری آن ، چند خط عمودی وافقی از آجر کلوکی و تراش دیده می شود که
مانند قابی کاشی ها را در میان گرفته و وسط هرقاب ، نمایی ساخته شده ودرون
هرنما، ترنجی دیده می شود که روی آن آیه شریفه " وما خلقت الجن والانس
الالیعبدون" نوشته شده است . این آیه در کتیبه ی معابد و مشاهد از
آثارمخصوص فتحعلی شاه است و در سینه اسپر ، بالای پوشش دوقوسی ، سه درگاه
ورودی ، به مقصوره ی سه قاب آجری مربع مستطیل گرفته شده که درون آنها با
کاشی های خوش نقش ، زیبا وشفافی مزین شده است . در قاب وسطی درترنجی کشیده
به خط ریز ثلث ، آیة الکرسی و در پایان " فالله خیر حافظاً وهو ارحم
الراحمین " نوشته شده است .
در ترنج کشیده دیگری " لااله الا الله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله –
(تعمیر 1365 هجری ) خوانده می شود و در سومی " انا مدینه العلم و علی
بابها" جلب توجه می کند. در کمرگاه ایوان ، کتیبه ای از کاشی خشتی با زمینه
لاجوردی وجود دارد که به خط ثلث سفید بر روی آن سوره مبارکه جمعه ودر
پایان " سبحان ربک رب العزه عما یصفون وسلام علی المرسلین والحمدلله رب
العالمین ، فی تاریخ شهر ربیع الثانی سنه سِتَ و اربعین و مأتین بعد اَلفٍ
من هِجَرة النبویه" خوانده می شود.
مسجد جامع قم
لبه ایوان از دو قوس بالا و نیز طرفین به صورت گیلویی و روی آن طُرّه برنجی
پیچی از کاشی فیروزه فام هر یک به اندازه 405 % در 40% به کار برده شده و
شبیه آثار قرن هشتم است . این لبه ، منظره ایوان را بسیار زیبا کرده است .
در دو طرف ایوان جرزهایی به عرض دو و نیم متر و ارتفاع 18 متر وجود دارد و
متصل به آنها صفه محرابی است که برفراز هریک ایوانی با پوشش مقرنس بدیع است
و در کنار آن نیز جرز دیگری قرار دارد . به این ترتیب درمجموع چهار جرز
وجود دارد که تمامی به کاشی های خوش نقش و زیبا آراسته شده اند. لچکی ها و
پیشانی ایوان نیز آراسته به کاشی گره سازی است .
در پیشانی ایوان و دو ایوانچه ی دو طرف آن کتیبه ای به طول بیست وهشت وعرض
یک متر از کاشی های خشتی قرار دارد. روی این کاشی خشتی ، با خط خاصی که بر
گرفته از خطوط ثلث ، نسخ و ریحانی است، به صورت متداخل آیه ای از سوره
مبارکه نور " الله نورُ السموات والارض مثل نوره کمشکوة فیها مصباح المصباح
فی زجاجه الزجاجه . کانها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لا شرفیة
ولاغریبة یکاد زیتها یضی ءُ و لولَم تمسسه نارٌ نورٌ علی نور " آمده است.
مقصوره :
در طرف جنوبی این ایوان ، مقصوره ای به ارتفاع 30 ودهانه 23/ متر وجود دارد
که در ضلع جنوبی آن محراب بز رگی قرار دارد. در ضلع شمالی آن سه درگاه
بزرگ و کوچک به ایوان واز طرف شرقی و غربی آن هم دو درگاه به دو گوشواری که
در دو طرف قرار دارد ، گشوده شده است .
محراب شاه نشین آن به عرض یک متر ودهانه چهار متر با پوشش پخ و بغله ها و
اسپر که به کاشی های خشتی منقش هفت رنگ زمان فتحعلی شاهی مزین شده و دارای
پوشش رسمی بندی و معقلی است . بقیه دیوار ایوان از جرز و اسپر، دارای
ازاره 30/1 متر سنگی و بالای آن آراسته به گچبری با نقشه ی ملات ساز طلایی
است و سه درگاه ورودی آن یکی در وسط با دهانه ی پنج متر و دو درگاه دیگر
هرکدام با دهانه ی دومتر در طرفین قرار دارد.
در کمر آن کتیبه ای کمربندی از گچبری به خط ثلث ممتاز " شیخ محمد حسن قمی"
که روی آن سوره تبارک نوشته شده ، دیده می شود. درپایان عباراتی که نشان از
تعمیر مقصوره واحداث شبستان ها از طرف فتحعلی شاه درسال 1246 دارد، گچبری
شده است که البته بیشتر آن ساییده شده و غیر قابل خواندن است . فقط در ضلع
غربی آن ، نام فتحعلی شاه قابل رؤیت است.
درچهار طرف مقصوره ، نیم طاقی بالا آمده که فرم مربع را به هشت ضلعی بدل
ساخته و تمام بدنه آنها به صورت قوسی مقعر، آراسته به کنده کاری توأم با
نقاشی های رنگین است و پوشش آنها با پوشش درگاه در یک سطح قرار دارد. در
این قسمت هشت نما با بدنه گچبری شده مشاهده می شود و در بالای آنها
ساختمان به شکل شانزده ضلعی درآمده و شانزده نما ساخته شده است . این نماها
یکی درمیان ، به صورت نورگیر میان تهی و توپر دیده می شود که به وسیله
کنده کاری توام با رنگ آمیزی مزین شده اند.
دربالای این قسمت ، مقصوره از چند ضلعی به صورت مدور در آمده و پاطاق گنبد
به صورت عرق چینی بالا رفته است . بدنه پوشش ، مانند کاسه ای گلدار است که
آن را به صورت واژگون قرار داده باشند. این پوشش با مقرنس آجری تزیین شده
که بدنه آنها حوضچه ها و دیوار با نقشه ظریفی گچبری و رنگ آمیزی شده است .
نقشه هر قسمت با قسمت دیگر تفاوت دارد.
گوشوارها:
در اضلاع شرقی و غربی مقصوره ، در وسط یک نما و در دو طرف آن ، دو درگاه با
دیوار آجری زیبا و پوشش دوقوسی است که به طرف گوشوارها باز هستند.
دو گوشوارچشمه پوش با ستون های مضلع آجری تزیین شده اند . گوشوار شرقی
مشتمل برنه چشمه درسه ردیف به وسعت 21×21 متر است که در آن دو محراب آجری
وجود دارد و گوشوار غربی مشتمل بر شش چشمه در دو ردیف به وسعت از شمال به
جنوب 21 متر و از شرق به غرب 23/12 متر است.
مسجد جامع قم
شبستان ها :
مقابل ایوان صحنی وسیع وجود دارد که از سه طرف محصور به شبستان های زیبای
چشمه پوشی است که به دوران فتحعلی شاه تعلق دارد. قدمت شبستان شرقی بیشتر
است . این شبستان دارای نه ردیف سه چشمه ای بر فراز هجده ستون شش ضلعی و نه
ستون چهار ضلعی ، یعنی جرزهای جلوی صحن است که با درهای آهنی شیشه پوش
محصور شده است .
شبستان غربی نیزدارای نُه درگاه درسه ردیف است ؛ ولی انتهای آن سردابی
سراسری وجود دارد که از سوی " محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند" ملقب به "
شهاب الملک " که بانی گلدسته های طلایی صحن عتیق در سال 1305 بود، احداث
شده است . در نتیجه کف شبستان یک متر بالا آورده شده که این عمل موجب کاهش
جذابیت آن شده است.
شبستان شمالی به علت وجود ایوان شمالی ، از جلو به دو قسمت تقسیم شده که از
هر طرف دارای دو چشمه است ولی از قسمت آخر که متصل به هم هستند ، پنج چشمه
به عرض 11 و طول هر قسمت 49 متر بنا شده است.
ایوان شمالی :
دربین شبستان های شمالی ، ایوانی به دهنه هفت ، عرض هفت وارتفاع 14 متر
ازآثار دوره فتحعلی شاه – سال 1248 هـ. ق دیده می شود که دیوار آن مزین به
کاشی خشتی است و روی آن به خط ثلث سفید سوره مبارکه منافقون و در پایان
عبارت " کتیبه به خط محمدرضا الشریف القمی فی 1248" نوشته شده است . در
دوطرف آن دو چشمه و در قسمت بالا و دو طرف ایوان ، دوایوان فوقانی با پوشش
مقرنس گچی با جرزهای آجری و لچکی های کاشی کاری معقلی وجود دارد .
سر در ورودی :
در قسمت ورودی صحن مسجد از طرف غربی ایوان ، سر در ورودی به دهانه شش ، عرض
دو وارتفاع هشت متر با جدار سفید کاری و پوشش مقرنس گچی از دوره فتحعلی
شاه دیده می شود . در قسمت کمر آن کتیبه ای کمربندی از کاشی خشتی زمینه
لاجوردی قرار دارد و روی آن به خط ثلث ، آیات " یا ایها الذین امنوا اذا
نودی للصوه ... و الله خیر الرازقین " و در پایان کتیبه جمله ، " قل الحاج
شیخ عباس مصباح زاده 1381 قمری" خوانده می شود. در دو طرف ایوان ، جرزی
آجری وجود دارد و در کنار آن از دو طرف ، صفه ای محرابی با پوشش مقرنس دیده
می شود که از دو طبقه تشکیل شده است .
محراب ها:
در مسجد جامع قم محراب های متعددی ، هر کدام برای منظور خاصی ساخته شده است
. در یکی از شبستان های شرقی مسجد محرابی وجود دارد که در مکانی پایین تر
از جایگاه نمازگزاران قرار دارد تا هم نشانه خشوع امام جماعت باشد و مهمتر
از آن ، کسانی که در حیاط مسجد هستند ، هم سطح با امام جماعت قرار گیرند .
در داخل این محراب و روبه روی امام جماعت ، مشبک هایی وجود دارد که در
فصول گرم سال مانند دستگاه تهویه هوا، هوای سرد ومطبوع را به داخل محراب
هدایت می کند تا امام جماعت و نمازگزاران از هوای مناسب برخوردار باشند.
در دوسوی این محراب پله هایی وجود دارد که به جایگاهی منبر مانند منتهی می
شود. ائمه جماعات پس از اقامه ی نماز و یا قبل از آن بالای این منبر
مستقرمی شدند وبه ایراد وعظ و خطابه می پرداختند.
صحن مسجد:
صحن مسجد زمینی مستطیل شکل است که چهار طرف آن با بناهای مسجد شامل گنبد،
شبستان ها ، گوشواره ها، زیرزمین ، سر در ورودی و ایوان شمالی و جنوبی
محصور شده است . وسط صحن ، حوضی وجود دارد که بر زیبایی آن افزوده است . در
گذشته در وسط حوض ، آب انباری وجود داشت که امروزه مسدود است .
در فصل تابستان ، مخصوصاً شب ها، نماز جماعت درصحن مسجد اقامه می شود ؛ زیرا دارای هوای مطبوع و لطیفی است .
زیرزمین مسجد :
زیرزمین این مسجد به جز هوای مطبوع و دلپذیر، از ارزش خاصی برخوردار است و
جلوه دیگری از هنر معماران ایرانی و اسلامی را عرضه می دارد . این زیرزمین
در سمت غرب مسجد قرار گرفته و روی آن شبستان بزرگی وجود دارد . زیرزمین به
جز ستون های دیوار شبستان دارای هجده ستون است که اخیراً توسط سازمان
میراث فرهنگی قسمتی ازآن مرمت شده است .
شاخص تعیین وقت نماز:
از دیگر امکانات جالب توجه مسجد، شاخصی است که به وسیله آن می توان هنگام
نماز ظهر را تعیین نمود . این شاخص از سنگی تشکیل شده که روی آن خطی به
صورت مورب حکاکی شده است . اگر آفتاب به وسط این شاخص نزدیک شود. نشان
دهنده ظهر شرعی است . این شاخص در قسمت شمال مسجد روی تخته سنگی حکاکی شده
است .
گنبد باشکوه مسجد:
گنبد رفیع مسجد جامع قم یکی از باشکوه ترین ، شگفت انگیزترین و رفیع ترین
گنبد های مساجد ایران است . جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده ای در مورد
چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد.
نباید فراموش کرد که برای ساخت این مسجد عظیم و با شکوه که حدود 6000 متر
مربع وسعت دارد ، حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال
از ساخت آن همچنان پابرجا واستوار مانده است .
مسجد جامع قم
کتیبه ها
: مسجد جامع قم دارای کتیبه های زیادی است . یکی از این کتیبه ها، کتیبه
بالای ایوان جنوبی است که نویسنده آن " محمد حسین الشیرازی " بوده وآن را
در سال 529 هـ . ق نوشته است . متن این کتیبه ، قسمتی از سوره مبارکه نور
است که با خطی زیبا با کاشی معرق ، منقوش شده است . این کتیبه به دستور
مرحوم حضرت " آیت الله العظمی بروجردی " تجد ید بنا شد.
نکته جالب توجه این که کتیبه با خطی درشت نوشته شده ، به طوری که می توان
از فاصله دور آن را به راحتی خواند . ارتفاع حرف " الف " این کتیبه تقریبا"
یک متر است .
مشبک های بنا:
قسمت های زیادی از بناها وساختمان های مسجد جامع قم را مشبک های آن تشکیل
می دهند. این مشبک ها حداقل دو فایده اساسی دارند؛ از طریق آنها نور کافی و
مطلوب به درون بخش های مختلف ساختمان های مسجد راه می یا بد و از سوی دیگر
برای تهویه هوا و خنک شدن قسمتهای مختلف بنا تأثیری قابل توجه دارند. این
مسجد درخیابان طالقانی شهر قم قرار دارد.
مسجد صاحب الزمان ( ع ) ، جمکران
این مسجد در دامنه ی کوه دو برادران در ابتدای جاده – قم – کاشان در فاصله
شش کیلومتری جنوب غربی قم قرار دارد. مسجد جمکران از بناهای سده های اول
ودوم هـ . ق است . این مسجد در سال 373 هـ . ق به دستور حضرت بقیه الله
(عج) ساخته شد و در سده های بعد به کرات به دست تعمیر و تجدید سپرده شد .
آخرین بنای تاریخی بازمانده متعلق به سال 1167 هـ . ق بود که برای نوسازی و
گسترش مسجد در دهه های اخیر تخریب شد.
مسجد پنجه علی ( مسجد صیئی )
این مسجد درمحله ای به همین نام در شهر قم قرار دارد. مسجد که به مسجد صیئی
نیز شهرت دارد ، نام خود را از پنجه ای منسوب به حضرت علی (ع) که برسنگ در
محراب آن نصب شده ، گرفته است .
مسجد عشقعلی
بنای این مسجد قدیمی نزدیک آستانه مقدسه حضرت معصومه ( س) قراردارد و
احتمالاً متعلق به سده دهم هـ . ق است. این مسجد دارای آب انبار وحمام هایی
به همین نام است .
مسجد صرم
این مسجد که در روستای صرم قرار دارد ، از دوره صفویه باقی مانده و دارای
شبستانی گنبد دار است . پوشش بیرونی گنبد آن نیمه بیضی و آجری است . براساس
متن لوح سنگی ورودی مسجد ، این بنا در سال های 1061 و 1062 هـ . ق بنا شده
است .
مسجد جامع کهک
بنای این مسجد از دوره صفویه در شهر کهک باقی مانده است.
مسجد میدان کهنه
مسجد میدان کهنه که برخی آن را متعلق به دوره سلجوقی و قاجاریه می دانند ، درمیدان کهنه شهر قم قرار دارد.
این مسجد در سال 1310 ش ازسوی آیت الله حاج میرزا محمد فیض در محوطه ای به
طول 21 و عرض 12 متر به ارتفاع شش متر، مرکب از ده چشمه بر فراز چهار ستون
سنگی مضلع بنا شد . از این رو این مسجد را فیض نیز می نامند.
در کنار این مسجد مناره ای به ارتفاع 25 متر وجود دارد که سومین منازه جهان
اسلام واولین مناره احداثی در قم وایران است . قطر قسمت پایینی این مناره
5/3 متر است . این مناره در سال 291 هـ . ق در دوره حکومت " یحیی بن اسحق "
به خود یاری عرب اشعری میان شهر جدید اسلامی و شهر قدیم کمیدان بنا نهاده
شد تا صدای مؤذن به هر دو شهر برسد.
جدار این مناره آجری ، ساده و فاقد تزیینات است . مناره با گذشت زمان
فرسوده شد و قسمت هایی از آن فرو ریخت تا درسال 1191هـ . ق به وسیله یکی از
امرای زند مرمت و مأذنه جدیدی در بالای آن ساخته شد. نمای کنونی از همین
مرمت برجای مانده است . مناره اخیراً از سوی میراث فرهنگی استان قم مرمت شد
.
راهروی این مناره در مسجد میدان کهنه قرار دارد . قبل از احداث مسجد ، مدخل
مناره روی پشت بام مغازه ای قرار داشت که مسجد اکنون به جای آن بنا شده
است.
مصلای قدس
این مصلا با گنبد استیل ومساحت ده هزار متر مربع دارای بالکنی مخصوص
خواهران به مساحت چهارهزارمتر مربع است. گنجایش مصلا ، وقت نماز 28 هزار
نفر و هنگام تجمع بیش از 50 هزار نفراست .
آرامگاه ها
مسجد جامع قم
آرامگاه مستوفی
مقبره پدر مستوفی الممالک یکی از رجال معروف عهد قاجار در ضلع شمال شرقی
صحن عتیق حرم حضرت معصومه (س) قرا ردارد . این مقبره درسال 1345 هـ . ق از
طرف فتحعلی شاه قاجار تعمیر و ایوان آن تزیین شد. گچبری آرامگاه به صورت
نفیس توسط " میرزا یوسف خان مستوفی " انجام گرفته است.
آرامگاه علی بن بابویه قمی
آرامگاه " علی بن بابویه قمی " پدر " شیخ صدوق" – متوفی به سال 329 هـ . ق –
مقابل شیخان قرار دارد. این بنا شامل قبه و بقعه ، ایوان و صحنی مشتمل
برسه حجره است . بر فراز بقعه ، گنبدی شلجمی از آثار صفویه مشاهده می شود.
آرامگاه پروین اعتصامی
پروین اعتصامی یکی از سرآمدان شعر معاصر و فرزند یوسف اعتصامی آشتیانی (
اعتصام الملک ) است . پروین در سال 1285 شمسی در تبریز متولد شد و از همان
اوان کودکی زبان به شعر گشود . وی درعنفوان جوانی از برترین شاعران زمان
خود بود. او زبان انگلیسی وعربی را به خوبی فراگرفته وفارغ التحصیل مدرسه ی
آمریکا یی تهران بود . پروین اعتصامی در سال 1330 شمسی ، در سن 35 سالگی
در تهران در گذشت و در یکی از حجره های صحن حضرت معصومه ( س) به خاک سپرده
شد .
مقصوره : سرای حصاردار ، جای ایستادن امام و خلیفه در مسجد .
مقرنس : آنچه به شکل نردبان و پله پله ساخته شده ، بنای بلند مدور و ایوان
آراسته و مزین با صورت ها و نقوش که بر آن با نردبان پایه روند ، قسمی زینت
که دراطلاق و ایوانها به شکل های گوناگون گچبری کنند؛ کنگره دار
جرز : دیوار اطاق و ایوان ، پایه ی ساختمان که از سنگ و آجر سازند.
دوالی : کمندهایی که در طرح های اسلیمی در قالی و پارچه و شالها اندازد و آن در اصل نقش پیچ و خم اژدها بوده است.
طّره : کنگره ای که بر سر دیوار از آجر یا کاشی سازند . سقفی که از چوب و خشت بر دروازه ها سازند برای محافظت از باران .
گیلویی : قسمت فاصله ی بین طاق عمارت و دیوار که برآن نقاشی و گچبری کنند و آن به منزله ی گلوی طاق و سقف است.
