مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز یکی از بناهای تاریخی و باستانی تبریز است. تاریخ دقیق
بنای آن معلوم نیست، در این باره عده‌ای تحقیق و مطالعاتی کرده‌اند که روش
تحقیق و نوشته سه تن از آنان اصولی، مهم و قابل اعتناست.
یکی مرحوم نادرمیرزاست که در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری به همراهی دو تن از
نزدیکان خود از مسجد جامع دیدن کرده، طول و عرض مسجد را اندازه گرفته، سنگ
نوشته منصوب به پایه غربی طاق وسطی مسجد را تا آن حد که مقدورش بوده است،
خوانده و در کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز درج کرده است.
دوم آقای حاج حسین نخجوانی که خدایش صحت و عافیت مرحمت فرماید، این مسجد را
گشته و درباره زمان بنای آن مطالعه و تحقیق نموده و دو ماخذ جدید را که
قبل از وی عنایتی بدان‌ها نشده بود، برای اولین بار در مقاله خود ذکر کرده و
نوشته‌ای قریب بدین مضمون آورده است که بنا به عقیده صاحب تاریخ
اولادالاطهار، مسجد جامع تبریز در صدر اسلام از طرف عبدالله بن عامر ساخته
شده است و بنا به نوشته سعدالدین وراوینی، ترجمه فارسی کتاب مرزبان‌نامه
به دستور ربیب‌الدین ابوالقاسم هارون بن علی ظفر دندان وزیر اتابک ازبک بن
محمد بن ایلدگز از اتابکار آذربایجان برای کتابخانه مسجد جامع کبیر تبریز
که مورد عنایت وزیر مزبور بوده، به عمل آمده است.
باید گفت همچنانکه خود آقای نخجوانی نیز توجه فرموده است نسبت بنای مسجد
جامع به عبدالله بن عامر مدرک تاریخی ندارد، این امر بعید به نظر می‌رسد و
در خود استناد و قبول نیست، اما راجع به وجود جامع امیرکبیر در همین محل،
در زمان اتابکان آذربایجان که سعدالدین وراوینی بدان منضماتش اشاره کرده
است، دلایل قابل توجه متعددی وجود دارد.
اولاً از نخستین سالهای فرمانروایی روادیان، این محل در درون قلعه تبریز بوده و همیشه جزو قسمت معمور شهر به شمار می‌رفته است.
ثانیاً در زمان روادیان، سلاجقه و اتابکان، این ناحیه از قسمت‌های مقدس شهر
محسوب می‌شده است و بسیاری از سلاطین، امراء و وزراء در کنار معابد و
مساجدی که خود ساخته بودند، به خاک سپرده شده‌اند.
ثالثاً همان مسجدی که در قرن ششم و هفتم نام جامع کبیر داشته و قبر
شمس‌الدین عثمان طغرایی در جانب غربی آن قرار گرفته بود، در قرن دهم معمور
بود و حافظ حسین کربلایی آن مسجد و مقبره گنبددار شمس الدین طغرایی را در
کنارش به رای‌العین دیده و از آن به نام «مسجد جامع کبیر» یاد کرده است و
در زمان ترکمانان و صفویه نیز همان مسجد آباد بوده، چنانکه حاج طالب خان،
پسر حاج اسحق‌خان تبریزی بانی مدرسه طالبیه در سال 1087ه.ق در وقفنامه
مدرسه طالبیه از این مسجد به عبارت «مسجد جامع کبیر» نام برده است و از آن
زمان الی یومنا هذا نیز هیات مسجد مزبور عوض نشده و فقط در اثر زلزله‌های
نیمه اول و دوم قرن دوازده هجری چند طاقه از آن شکسته و فرو ریخته که
بوسیله احمدخان و پسر وی حسینقلی‌خان دنبلی مرمت و تجدید بنا یافته است.
اکنون نیز مسجد جامع بزرگ نام دارد و در جنوب صحن مدرسه طالبیه واقع شده
است.
اما نوشته سوم متعلق به آقای جعفر سلطانی القرائی است که قریب بیست سال پیش
آن را به رشته تحریر درآورده است و موقع طبع ترجمع تاریخ تبریز مینورسکی
که با نهایت سماحت و بزرگواری برای درج در قسمت ملحقات کتاب مزبور
