109 صفحه فایل Word
مسجد و مدرسه شهید مطهری سپهسالار
عناوین:
-مقدمه
-مسجد و مدرسه شهید مطهری ( سپهسالار)
-مسجد (شاه سابق) امام خمینی تهران
-مسجد جامع (عتیق) تهران
-منابع و مأخذ
مساجد
پیش گفتار 1
در میان اندامهای درون شهری هر شهر و روستا، نیایشگاه همیشه جای ویژه
خود را داشته و دارد و از اندامهای دیگر نمایان تر و چشمگیرتر است و از
اینروست که همه جا در دل آبادی جای گرفته است.(1)
نیاشگاه چون بزرگترین ساختمان آبادی بوده در آغاز نیازی بدان نداشته که
نشانی ویژه داشته باشد و خود بخود نگاه هر گذرنده‌ای را بسوی خود میکشیده
اما پس از گسترش آبادی نخست با افراشتن درگاهها و نهادن ماهرخ و توق بر
بلندترین جای آن و سپس با ساختن میل و برج و مناره در کنار و نزدیک آن
باشندگان آبادی و گذریان بیگانه را به نیایشگاه راهنمائی میکردند. مسجد بر
دیگر نیایشگاهها همان برتری را داشته که اسلام بر دیگر کیشها و چنان خوب
بوده و هست که آذینها را می‌آراید و نیازی بستایش ندارد و ما در اینجا تنها
میگوئیم که چگونه بوده و چگونه شده است(اگر بتوانیم). هنر اسلامی( بویژه
معماری آن) بر پنچ پایه مردم واری، خودبسندگی، پرهیز از بیهودگی، بهره‌گیری
از پیمون(مدول) و نیارش (اساتیک) و درون گرائی نهاده و بی آنکه خواسته
باشیم خود سنائی کنیم هنرمندان مسلمان ایران بیش از دیگران بدانها پای بند
بوده‌اند.
نخستین مسجدی که بدست پیامبر بزرگوار ما با همکاری یاران گرامیش در
مدینه ساخته شد همیشه برگیره و الگوی مسجدهای بیشمار و گوناگونی بوده است
که بدست هنرمندان تردست ما در سراسر ایران زمین(و هر جا که فرهنگ اسلامی
ایران فرمان میرانده) بنیاد شده است.
بهمین آفریده و واپسین فرستاده پروردگار (که بر وی و خاندان پاکش درود
باد) چون مدینه را با فروغ ایزدی خود روشن ساخت یاران خویش را فرمود تا
برای بنیاد مسجدی در خور که پذیرای گروندگان باشد دل نزدیکترین کوهپایه را
بشکافند و سنگهای آنرا بشکنند و پستای ساختمان را فراهم آورند آنگاه با دست
گرامی خود پاره‌های لاشه سنگ را (خشکه و بی آژند) بر هم می‌انبود تا دیوار
شبستان با افراز اندکی بلندتر از بالای مرد بلند بالا برافراشته شد(چنانکه
نیای نامدارش ابراهیم (ع) در ساختمان خانه خدا کرده بود که بگفته میبدی
اسمعیل ساخت (مصالح) بر دست پدر می‌نهاد و وی (ابراهیم) ساخت‌ها برهم
می‌انبود. . . و چون پهناو درازای شبستان بیش از آن بود که فرسبهای چوبین
بتوانند آسمانه آنرا یکسره و دیوار بدیوار بپوشانند(2) ستون یا دیرکی از
تنه خرما بنی خشکیده در میان آن بر پای ساختند و فرسبها و تیرها و تیرچه‌ها
را (که گمان میرود آنها نیز از خرما بن یاشاید از پده یا غربه (سپیدار و
کبودار)، که نزدیکهای مدینه کم و بیش میروینده بوده است) بر آن نهادند و
روی آنها را بجای فدره (دوخ و بوریای ویژه پوشش) با شوره نی و پیز و آنگاه
با پوست چهار پایان پوشاندند و بدینگونه خانه خدا بسیار آشنا و همانند خانه
بندگان خدا ساخته شد و همین آموزشی آسمانی و بسیار ارجمند برای هنرمندان
مسلمان بود که تا بتوانند از ساختمایه‌های بوم آورد و ایذری( چیزی که در
جای ساختمان بدست می‌آید) بهره‌گیری و بهرچه که در دسترس دارند بسنده کنند و
پیرامون نو آوری‌های بیهوده نگردند (و دیدم که چنین هم کردند)
حضور مسجد در بازار تهران
مسجد همواره به عنوان یکی از بناهای اصلی غیر تجاری در بازار مطرح بوده
و حضور بیش از پنجاه مسجد در بازار تهران نیز مؤید همین نکته است.
شبکه مساجد بازار تهران که معماری مذهبی قاجاری را در یک طیف وسیع به تماشا میگذارد از تنوع زیادی برخوردار است.
نحوه استقرار مساجد نشان میدهد که راسته‌های اصلی با‌وجود تراکم زیاد
واحدهای تجاری صاحب مساجد کمتری هستند ولی پخشایش مساجد در تمام
بازار،علیرغم بی‌نظمی، به گونه‌ای است که هر صنفی به راحتی به مسجد معینی
دسترسی دارد.
مساجد بازار، غالباَ به لحاظ تعدّد حجره‌ها و فشردگی بافت خود را نشان
نمی‌دهند و همین امر مانع از تشخیص آسان ورودی آنها میشود. این مساجد
بگونه‌ای در محیط کالبدی اطراف خود جایگزین شده‌اند که بیش از هر چیز تداوم
فضایی را برای عابران جلوه‌گر میکنند.
مساجد جامع و شاه (امام خمینی) هر دو از مهمترین مساجد بازار و شهر
تهران هستند. این مساجد علاوه بر ایفای وظیفه مذهبی، اجتماعی و سیاسی نقش
یک فضای شهری را در میان شبکه پر ازدحام بازار بر عهده دارند.
مسجد جامع که بنای اولیه آن به قبل از دوره صفوی میرسد، قدیمی‌ترین
مسجد بازار است و به تدریج، همراه با رشد بازار به فضاهای آن افزوده شده
است. ورودی‌های این مسجدکه بسیار ساده‌انداز دترسی‌های مهم به بازارهای
مجاور خود بشمار میروند.
مسجد امام از آثار دوره قاجاری است و شاخص‌ترین بنای بازار تهران محسوب
میشود. سردرهای این مسجد دارای تزئینات مفصل و زیبایی است. خاصیت گذرگاهی
ورودی‌های این مسجد، آن را تبدیل به یک محل پر تردد نموده است.
مقایسه کلی میان این دو مسجد نشان میدهد که نمای مسجد جامع به دلیل عدم
یکپارچگی ساخت آن از تناسب و همگنی برخوردار نیست و نمای مسجد امام در صحن
باعظمتش دارای تقارن و تناسب بی‌مانندی است.
درآمد:
مسجد همواره به عنوان یکی از بناهای اصلی غیر تجاری در بازار مطرح بوده
و اگر نه در داخل بازار، در نزدیکی آن حتماَ بنای مسجدی مردم را به خود
می‌خوانده است. حضور مساجد متعدد در بازار تهران نیز مؤید همین نکته است.
این نوشتار با قلم معمارانه نیست و نگارنده در گذر از بازار تهران،
نگرشی عمومی و از سر احساس به حضور مساجد به ویژه جامع و شاه (امام خمینی)
داشته است.
نام و موقعیت چهل و پنج مسجد بازار تهران آمده است. یادآوری میشودکه بر
اساس برسی انجام شده تعداد مساجد بازار به ویژه مساجد کوچک و گمنام بیش از
این شمار است ولی به لحاظ کلّیت موضوع،معرفی تمام آنها ضروری به نظر
نرسید.
سیرگسترش مسجد در بازار تهران:
هسته اولیه بازار تهران در دوره صفویه شکل گرفته و قدیمی‌ترین بخش آن
به زمان شاه طهماسب می رسد. ساختمان اصلی بازار تهران که در زمان فتحعلیشاه
قاجار ایجاد شده، مجموعه‌ای از این و گسترده از بناهای مهم را در خود جای
داده است.
محدوده کنونی بازار که از شمال و جنوب میان خیابانهای بوذرجمهری(پانزده
خرداد ) و مولوی محصور شده،در واقع همان محدوده قدیمی بازار است.
مجموعه بازار و بناهای وابسته آن که همچنان مهم ترین مرکز تجاری کشور
به شمار میرود، به مرور زمان ساخته شده است و از قدیمی‌ترین آنها می‌توان
از چهار سوی بزرگ و کوچک، تیمچه مهدیه و سرای امیر نام برد. مقارن با ساخت
بناهای تجاری، مکان های دیگری نیز مثل مساجد، مدارس، حمام‌ها، و سایر
بناهایی که بیشتر جنبه مذهبی یا خدماتی داشته‌اند، ساخته شد. همزمان با
گسترش تهران و رونق بازار یعنی افزوده شدن سراها، تیمچه‌ها، راسته‌ها و
کاروانسراها، تعداد مساجد نیز افزایش یافت. در کنار راسته‌های اصلی و فرعی
به ویژه در میان بافت متراکم و در حاشیه خیابانهای همجوار بازار به سرعت بر
تعداد مساجد افزوده شد. به طوری که اکنون بیش از پنجاه مسجد در سطح بازار
حضور دارند.
استقرار و ایجاد این مساجد که به تدریج انجام گرفته، گویای موقعیتی خاص در تحولات اجتماعی مذهبی دوره قاجاریه است.
تنوع مساجد:
شبکه مساجد بازار تهران که معماری مذهبی قاجاری را در یک طیف وسیع به تماشا میگذارد از تنوع زیادی برخور دار است.
مساجد بازار به جز جامع و شاه (امام) عموماَ دارای ابعاد، حجم و
ارتفاعی در اندازه‌های متعارف هستند و به گونه‌ای در محیط کالبدی اطراف خود
جایگزین شده‌اند که بیش از هر چیز تداوم فضایی را برای عابران جلوه‌گر
میکنند. برخی از آنها چنان با مجموعه بازار یکپارچه و با بدنه آن یکی
شده‌اند که گاهی نمودی نداشته و در فضای بازار گم شده‌اند و در این میان
مساجد دیگری وجود دارند که شاخص نماد شهری هستند. مساجد بازار تهران بر
اساس آنچه که مشاهده شده از نظر تنوع و عملکرد در گروه‌های زیر قرار
می‌گیرند:
1-مساجدی که توسط حاکمان، اشراف جامعه و یا تجار بزرگ ساخته شده‌اند مانند
مسجد شاه (امام) و یا مسجد حاج سید عزیزالله که دارای تمام عناصر فضایی
مسجد اعم از گنبدخانه، ایوان، شبستان، سردرهای باشکوه و یا حتی مناره
هستند. تزیینات مفصل در برخی از مساجد مانند امام و حاج سید عزیزالله نه
تنها در سردرها بلکه در فضای داخلی و نمای ساختمان نیز در کمال هنر و
زیبایی است.
2- مساجد متوسطی که نسبت به مساجد گروه اول تنوع فضایی کمتری دارند و به
وسیله علما، بزرگان محلی و یا با مشارکت عمومی تجار ساخته شده مثل مسجد
بهبهانی
3- مسجد مدرسه‌ها مانند شیخ عبدالحسین (آذربایجانیها)، در حال حاضر برخی
ازمدرسه‌ها مثل فیلسوف عملکرد خود را از دست داده و تنها شبستان آنها به
عنوان مسجد فعال است.
