بخشی از مطلب
این مسجد از قدیمی‌ترین بنای تاریخی کاشان می‌باشد که در خیابان باباافضل و
در محله میدان کهنه از محلات قدیمی کاشان واقع شده است . این بنا داری گنبد
آجری با مقصوره و ایوان مرتفع زیر گنبد و صحن وسیع ، دو شبستان بزرگ و یک
شبستان تحتانی در ضلع شمالی و حوضخانه در وسط می‌باشد . مناره آجری که در
جنوب شرقی مسجد قرار دارد . تنها بنای تاریخدار از مجموعه بنا‌های مفصل
کاشان در عهد سلجوقی می‌باشد که تاکنون باقی مانده است .
در قسمت پائین مناره کتیبه سه خطی به خط کوفی با آجر برجسته ساخته شده که
این عبارت آن خوانده می‌شود : " امر ببنائها القاضی الجلیل مجدالبناء حمد
بلد ... فی شهور سنه ست و ستین و اربعمائه - 466 - " . در باره ساختمان
اولیه این مسجد این طور گفته شده است که پیش از اسلام در این محل آتشکده
بوده و پس از گرویدن به اسلام اهالی آنرا تبدیل به مسجد کرده اند . این
مناره بعد از مناره‌های مسجد میدان ساوه ، به تاریخ چهارصد و پنجاه و سه، و
مسجد زواره ، به تاریخ چهارصد و شصت و یک ، سومین مناره تاریخ دار قدیمی به
شمار می‌اید و همزمان با کهنترین بنای تاریخدار اصفهان می‌باشد .
گنبدی که شبستان و محراب اصلی مسجد جامع سلجوقی را پوشانده ، در کتیبه آن
نام ملکشاه و خواجه نظام الملک وزیرش نوشته شده است .کتاب مرآت البلدان
درباره این مسجد می‌نویسد : " جامع کاشان : ( مسجدی که در کاشان به اسم
جامع معروف است ، شهرت دارد که صفیه خاتون دختر مالک اشتر آنرا بنا کرده
است . دو محراب دارد ، که قبله یکی کج و دیگری راست است و دارای شبستان و
گنبد و حوضخانه است . و چند بار مرمت شده که تاریخ آنه معلوم نیست . اما
محراب بزرگ و قدیمی آن ، که از بقایای مسجد هم عصر با منار سلجوقی است ) .
محرابی بزرگ با گچبری نفیسی در این مسجد وجود داشته که از مختصر آثار باقی
مانده آن این آیه قرآن تشخیص داده می‌شود : ( ... رحیم یا ایها الذین آمنو
اذا نودی ... ذکرالله ... ) این آیه از سوره جمعه که در فضیلت جمعه و نماز
جمعه نازل شده در اینجا کاشف آن است که این جامع برای نخستین بار به نام
جمعه جهت نماز جمعه در کاشان ساخته شده و متن آیه چنین است : « یا
ایهااالذین آمنو اذا نودی للصلوة من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله و ذروا
البیع ذالکم خیر لکم ان کنتم تعلمون . » و بر کتیبه محراب کوچک همان شبستان
که مدتی بعد از محراب بزرگ آنجا ساخته شده این آیه قرآن نوشته شده است : «
قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضیها فول وجهک شطر المسجد
الحرام و حیث ماکنتم فولو وجوهکم شطره و ان الذین اوتو الکتاب لیعلمون انه
الحق من ربهم و ماالله بغافل عما یغلمون . » . با توجه به شأن نزول این آیه
که شامل امر الهی در تحویل جهت قبله مسلمین از بیت المقدس به سمت کعبه
می‌باشد . موضوع اختلاف جهت دو قبله در مسجد جمعه کاشان تأئید میگردد ، چون
پیغمبر اسلام در سال دوم هجرت وقت نماز جماعت در مسجد بنی سلمه مدینه ، بر
اثر نزول این
آیه شریفه روی خود را از صخره به طرف کعبه بگردانید و به این جهت آن مسجد
به ذوقبلتین مشهور شد . و مفهوم آن نیز در اینجا اشاره بدان دارد که چون
این محراب با رعایت دقایق شرعی و جهت یابی کامل ساخته شده ، محراب قدیمی آن
نباید مورد توجه نمازگزاران قرار بگیرد .بنابراین اینطور به نظر میرسد که
محراب بزرگ گچبری دوره سلجوقی را عمداً خراب کرده باشند تا باعث اشتباه و
گمراهی نمازگراران نشود . مسجد جامع چون در طی قرون متوالی چندین بار دچار
خرابی‌های کلی و جزئی شده است ، از این جهت هنگام مرمت و تجدید بنا تغییرات
زیادی در ساختمان و تیینات آن داده شده ولی مهمتر از همه زیان‌های وارده از
زلزله سال هزار و صد و نود و دوهجری قمری بوده است . طوری که طبق تاریخ‌های
موجود در کتیبه‌های مسجد ، مرمت آن‌ها که توسط عبدالرزاق خان حاکم کاشان
صورت گرفته و بیش از ده سال طول کشیده است ، زیرا نخستین تاریخ این تعمیر
که در پایان کتیبه قرآنی گچبری شده محراب شبستان بزرگ ، جنب بنای گنبد
می‌باشد ، بر آن نوشته شده : " کتبه ابن محمد حسین محمد کاظم اصفهانی فی
1194 عمل استاد باقر اصفهانی " . و این کتیبه متعلق به زمانی است که به امر
کریم خان زند کارگران ساختمانی از اصفهان و بلاد دیگر به کمک مردم شهر و
دیار زلزله زده کاشان آمدند .
آخرین تاریخ این تعمیرات در کتیبه گچبری برجسته ، بالای محراب زیر گنبد
نمایان است که چنین نوشته شده است : " بعد از خرابی زلزله باعت و بانی
تعمیر عبدالرزاق خان . کتبه عبدالکریم 1207 " .
کتیبه‌های گنبد : در داخل مقصوره گنبد از بالا تا پائین سه ردیف کتیبه
نقاشی و گچبری از این قرار موجود است وهمه آن‌ها مربوط به تعمیرات بعد
زلزله می‌باشد :
1- کتیبه هشت ضلعی بالایی که شامل آیات قرآن که با خط ثلث سفید رنگ بر
زمینه آبی لاجوردی می‌با شد.
2- کتیبه قرآنی زیر مقرنس‌های چهار گوشه سقف گنبد و همچنین بر سه جانب
صفه‌های جناحین شمالی و جنوبی مانند کتیبه بالایی به خط ثلث سفید بر زمینه
آبی لاجوردی نوشته شده است .
3- کتیبه گچبری برجسته قرآنی اطراف محراب مقرنس کاری شده است که در سال
هزار و دویست و هفت هجری با آخرین تعمیرات بعد از زلزله به پایان رسیده است .
مسجد جامع کاشان در تاریخ سی ام خرداد سال هزار و سیصد و پانزده به شماره
دویست و پنجاه و دو در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است .
