بنایی با قدمتی 3300ساله.بنا مربوط به تمدنی است که در تاریخ ایران زمین مظلوم واقع شده وکمتر به آن اشاره شده است.
بنای زیگورات چغازنبیل مربوط به تمدن عیلامی می باشد اشاره خواهیم کرد تا بیشتر با تمدن کهن این مرز و بوم آشنا شوید.
این شهر در اوایل قرن 13 قبل از میلاد توسط پادشاه ایلامی اونتاش نپیریشا
(Untash Napirisha) ساخته شده و دوراونتاش (Dur Untash) نامیده می‌شده است.
دوراونتاش به معنای قلعه اونتاش می باشد. در بعضی از متون میخی این شهر ال
اونتاش (Al Untash) ذکر شده که به معنی شهر اونتاش است. در مرکز شهر
ذیقورات عظیمی که بصورت معبدی مطبق میباشد, بنا شده که امروزه دو طبقه از
آن هنوز پابرجاست. این معبد مطبق به دو تن از خدایان بزرگ ایلامیان یعنی
اینشوشیناک و نپیریشا اهدا شده است. دورتا دور ذیقورات را دیواری احاطه
میکرده که در مجاورت آن در جبهه شمال غربی معابدی برای خدایان کریریشا,
ایشنی‌کرب و هومبان بنا شده است. همچنین معابد دیگری در جبهه شمال شرقی
قرار داشته اند. مجموعه این معابد توسط حصار دیگری احاطه می‌شده است. در
خارج از این حصار بقایای اندکی از خانه های شهر در سطح زمین دیده میشوند.
دورتادور شهر سومین دیوار قرار داشته که کل شهر را محصور میکرده است. طول
این حصار خارجی حدود چهار کیلومتر میباشد. در زاویه شرقی شهر و در نزدیکی
حصار خارجی، کاخهای شاهی قرار داشته اند. در زیر یکی از این کاخ‌ها پنج
مقبره زیرزمینی کشف شده است که احتمالا به خانواده شاهی تعلق داشته اند. در
طرف مقابل شهر و بر روی ضلع شمال غربی حصار خارجی مخزنی برای آب موجود
است.
دو دوره مشخص ساختمانی در برپایی ذیگورات ردیابی شده است در مرحله اول،
طبقه نخست به صورت اتاق‌هایی پیرامون یک حیاط مرکزی ساخته شده است و در
مرحله بعد حجم‌های مربوط به طبقات در میان حیاط مرکزی ساخته شده‌اند.
بناهای شهر از خشت و آجر ساخته شده اند و با وجود قدمت بسیار هنوز قسمت
بزرگی از آنها برجای مانده اند. بر روی بسیاری از آجرها ذکر اقدامات و
سازندگیهای اونتاش نپیریشا به خط میخی ایلامی و اکدی نگاشته شده‌اند
عمده مصالح مجموعه چغازنبیل خشت میباشد به همین خاطر از پوشش آجری با هدف
حفاظت از حجم‌های زودفرسای خشتی، به ویژه در مورد ذیقورات استفاده زیادی
شده است در واقع از هزاران آجر پخته شده و کتیبه‌دار ذیقورات را تزیین
می‌کرده‌اند علاوه بر این از آجرهای لعابدار، ملات قیر طبیعی، اندودهای
گچی، تزیینات شیشه‌یی، گل میخ‌های سفالین استفاده زیادی شده است. همچنین طی
حفاری‌های به عمل آمده مجسمه‌های سفالین و لعابدار گاوهای نر که از
دروازه‌های ورودی به بنای ذیقورات محافظت می‌نمودند، به دست آمده است در
نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره‌ای یافت شده است که به منظور پخت
سفالینه‌ها بکار می‌رفته است .
گیرشمن، محقق و باستان‌شناس فرانسوی قسمت اعظمی از این مجموعه را در سالهای
بین 1951 تا 1962 مورد حفاری قرار داده است. پس از حفاری‌ها، متاسفانه
اغلب بقایا در معرض فرسایش قرار گرفتند. به دلیل نفوذ آب باران در ساختار
بناها، فرآیند آسیب‌دیدگی سرعت یافته است.
از جمله مشخصاتی که این بنا را از دیگر جاها متمایز می کند :وجود قدیمی
ترین طاق ضربی جهان وپیدا کردن قدیمی ترین قفل درب دنیا وقدیمی ترین تصفیه
خانه آب جهان در محوطه این بنا است.
مورد جالب دیگر اینکه از هر ده ردیف آجر یک ردیف کامل دارای نگارش خط میخی
است که مظمون آن به این شرح است من انتاشگال پادشاه ایلام این معبد با شکوه
را به خدای اینشوشیناک و گال تقدیم میکنم)
معماری زیگورات
ایلام تمدنی تقریبا ناشناخته است که در میان مردم خاور نزدیک فرهنگ برجسته و تاریخی که بیش ازدوهزار سال را در بر میگیرد .
دشت ایلام که مرکز قدیم آن سوزیان (شوش فعلی)است.سرزمین حاصلخیزتر با
رودهای بزرگی چون رود دز ,کرخه و کارون است .ایلامیها نام کشور خود را با
الفبای میخی "هل-تا-ام-تی"یا "هلتامتی" مینوشتند که "هل"به معنی سرزمین و
تمپت به معنای فرزانه و خدا میباشد و در حقیقت آن را "سرزمین خدا
"میدانستندو سومریها نیز ایلام را "نیم" NIMبه معنای سرزمین بلند می
نامیدند.دین ایلامیها دارای ویژگیهای خاصی است که آن را باسنتهای بین
النهرین مربوط میکند و تا حدودی میتوان فرهنگ سومریان دانست .ایلامیان
همچون سومریان به چند خدا باور داشتند و معابد و جایگاههایی برای پرستش
خدایان و مراسم مذهبی وجود داشته که به ایلامیها نسبت می دهند و در آنها
محرابها , مذبح ها و مجسمه های رب النوع ها برای زیارت زائران دیده می شده .
بهترین نمونه های معابد ایلامیها زیگورات ها هستند که بزرگترین آنها یعنی
زیگورات چغازنبیل امروزه در نزدیکی شوش بر جای مانده است .زیگوراتهای بین
النهرین , حتی بزرگترین آنها در اور به مراتب از زیگورات ایلام در هم شکسته
تر است .
علاوه بر این روشن است که هر جا محل و شکل زیگوراتها مطرح بوده , ایلامیان
مسنقل ارای به میزان قابل توجهی از بین النهرینی ها فاصله گرفته اند.
باید اشاره کرد که در سراسر خاور نزدیک باستانی تمایلی برای تحسین و پرستش
شکل کوه وجود داشت.زیگوراتهای سترگ که یکنواختی دشت بین النهرین را می شکست
چیزی نبود جز رسوم دینی تقلیدی از کوههای مقدسی که دور تا دور فلات ایران
را گرفته است, بنابراین حتی اگر چه پیدایش این بناهای جالب در خاک بین
النهرین بود.(در حدود 2200 پ.م. همچنان در سومر زیگورات می ساختند) لیکن
الهام بخش آنها ایران و معنای آنها از این سرزمین گرفته شده بود.
زیگورات بزرگ انلیل( enlil ) در شهر اور "پیوند میان آسمان و زمین"خوانده
میشدو نین هور سگ خدای بزرگ مادر را که سرچشمه همه زندگی بود بانوی کوهها
مینامیدند. مردمی که از سرزمینهای شرقی آمده بودند نمی توانستند کوه هایشان
را با خود بیاورند لذا برای خویش کوههایی ساختند و آنها را تپه مقدس ؛یا
کوه همه سرزمینها نامیدند و بدین ترتیب مقام و مرتبه ای فوق طبیعت را نشان
دادند که تحت هیچ شرط و زمان و مکان و واقعیتی قرار نمی گرفت.
آرمان نهایی آنان که رسیدن به آسمان بود در مفهوم واژه زیگورات بیان شده
است . معنی تحت الفظی این واژه صعود به منتهی الیه است که خود به طور کامل
ویژگیهای زیگورات را نشان می دهد .به نظر می رسد در دوران ایلامیها هر شهر
زیگوراتی مشرف به خود داشت و هر زیگورات در واقع نمادی رفیع و با شکوه از
کوهها هستند که در آنها انواع کارهای تزیینی عملی چون مخروطهای موزاییکی و
آجرهای لعبدار ضمیمه بنا گردید.
ایلامیان یعنی ساکنان اصلی ناحیه خوزستان فعلی ایران که نخستین پادشاهی
آنها مربوط به هزاره سوم است حلقه واسط بین سومر و ایران را تشکیل می دهند.
با تجاوز دولتهای دشت بین النهرین به درون ایران ارتباط میان دو سرزمین
آسان گردید.حفریات گوناگون تماس مکرر میان ایلامیان و سومریان را در باختر
که اغلب تحت تابعیت آنها بودندنشان می دهد. در هر حال ایلامیان تا اندازه
ای قدرتمند شدند که توانستند دم از استقلال زده و حتی بر سروران پیشین خود
زیانهایی واردساختند که ویران کردن شهر اور در سال 2025قبل از میلاد و
زیگورات اور از آن جمله بود.
(تصویر2 ) به جرات میتوان گفت بزرگترین همه زیگورات ها بنای ایلامی است که
در چغازنبیل قرار دارد.این کهن ترین اثر ایرانی که دارای ابعاد و خصوصیات
خیره کننده ایست با اهرام مصری برابری می کند.زیگورات چغازنبیل گیرنده ترین
اثری است که بیانگر آن عواطف شدید مذهبی که در تجسم کوه مصروف گشته
است.این بنا در شهر اور اونتاشی نزدیک شوش بوسیله اونتاش گال شاه ایلام در
سال 1250 پیش از میلاد ساخته شده و به خدای بزرگ این شوشینک که معنی نام او
خداوند شوش اهدا گردیده بود.
طرح اصلی زیگورات مربعی به اضلاع 105 متر است .گوشه های مربع اصلی دقیقا در
راستای چهار جهت اصلی است.زیگورات چغازنبیل در دو مرحله زمانی مجزا ساخته
شده است.در اولین مرحله ؛ ساخت طبقه نخست زیگورات به پایان رسیده که مربعی
به ارتفاع 8 متر می باشد.این طبقه در اطراف یک محوطه داخلی که با آجرهای
پخته مفروش شده بنا گشته است.ارتفاع آن در سه طرف 8 متر و در طرف چهارم
(ضلع شمال شرق)دارای ارتفاع 12 متری است.پلان طبقه اول 28 اتاق دارد که به
بسیاری از آنها فقط از طریق پلکانهایی که از طبقات بالا می آید می توان
دسترسی داشت.
در مرحله دوم ساختمان ،طبقات دوم ،سوم و چهارم زیگورات ساخته شده اند.هر
طبقه از روی سطح زمین به طور جداگانه ساخته شده و بالا رفته به طوری که از
طبقه اول به صورت چند قوطی داخل هم به نظر می رسند.
روی طبقه چهارم مقدس ترین بنا یعنی معبد بزرگ اینشو شیناک قرار گرفته است
که البته تنها چیزی است که از آن باقی مانده است برخی کاشیهای کار شده در
بناست.سطح طبقه چهارم مربعی به ابعاد 35 متر بود و بنابراین معبد عالی ممکن
است ابعادی به اندازه 20×20 داشته باشد .شواهدی در دست است که زیگورات
عرضی دو برابر ارتفاعش داشته و اگر این امر صحیح باشد ، باید برای معبد
بالا ارتفاعی برابر 10 متر را در نظر بگیریم که به این ترتیب عرض خود معبد
هم دو برابر ارتفاعش می شودو این خود رعایت کامل تناسبات هندسی را در ساخت
معابد زیگورات چغازنبیل نشان می دهد.
اما به نظر می رسد که ایلامیان به عنوان یک اصل هیچگاه از طریق یک مسیر
مستقیم وارد معبد خود نمی شده اند و مسیر ورودی را به گونه ای طراحی می
کرده اند که برای وارد شدن به معبد افراد ملزم به دور زدن کامل آن
باشند.برای نمونه هیچ یک از هفت دروازه چغازنبیل و هیچ یک از مسیرهامستقیما
به طرف معابد زیگورات نمیی رود چرا که این امر توهین به این معابد تلقی می
شده است.
در بنای اصلی زیگورات در وسط هر یک از چهار طرف زیگورات یک مجموعه پلکان
وجود دارد که همه این پلکانها به طبقه اول منتهی می شود و در دو سمت شمال
شرق و شمال غرب تا طبقه دوم پیش می روند.برای رسیدن به طبقات سوم و چهارم
میبایست از پلکانی که در ضلع مقابل دروازه شاه زیگورات وجود دارداستفاده
شودو در نهایت پلکانی جداکانه در طبقه چهارم به در ورودی معبد بالا منتهی
می گردد.(تصویر3).
بنای زیگورات بوسیله دیواری احاطه شده بود که در آن هفت دروازه قرار گرفته بود.
بزرگترین این هفت دروازه ، دروازه درشماره 4 در سمت جنوب شرقی است که به
دروازه شاه نامگذاری شده است.تمامی هفت دروازه آجر فرش شده و در کنار آنها
معابدی برای خدایان قرار داشته است.در قسمت جنوب شرقی زیگورات سکوهای کوچک
مذبح قرار دارد که تعدادشان هفت سکو است و با آجر فرش شده اند.دو ردیف مذبح
و در هر ردیف 7 سکو که احتمالا به هنگام مراسم قربانی دو ردیف هفت تایی
حیوان قربانی می شدند و مجرایی در زیر تعبیه شده که خون قربانیان در آن
جاری می شده است .
ویژگیهای بر شمرده فوق از خصوصیات زیگورات چغازنبیل به عنوان بزرگترین معبد
بر جای مانده از دوران ایلامیان می باشد که نمایانگر فرهنگ و تمدن
ایلامیها و برگرفته از عقاید مذهبی و آداب و رسوم آنهاست و تا حدی ما را با
فرهنگ غریب تمدن ایلام آشنا می سازد.
