بررسی گنبد سازی در ایران
فهرست مطالب
فصل اول : تاریخچه ی گنبد سازی در ایران 5
مقدمه 6
گنبد در معماری ایران 6
فصل دوم : شیوه ی ساخت گنبد 9
مقدمه 10
فضای درونی به سه قسمت تقسیم شده است 10
1-منطقه اطاق چهار گوش با درها وطاقچه ها 10
مسجدامام اصفهان 12
بررسی گنبد در عصر بیزانس: 13
بررسی گنبد ایاصوفیه در عصر بیزانس: 14
فصل سوم : نوع ساخت گنبد 16
کلیسای سان ویتاله: 17
بررسی گنبد در عصر رنسانس 18
گنبد از سه قسمت تشکیل شده است : 20
۱ـ گنبد خانه یعنی زمینه گنبد 20
● چپیره 21
▪ گوشه سازی = گوشه بندی 21
▪ شکنج = چین و چروک 21
۲- ترمبه یعنی جمع شده 22
● ترمبه = سرمبه = سلمبه 24
● فیلپوش 25
● ترمبه پتگین = پتکین patkin 27
● ترمبه پتگونه یا پتکانه ( پتکانه صحیح تر است ) 28
● شکنج = چین و چروک 29
● طاق بندی یا طاق بست 30
● کاربندی یا کاربست 31
● گنبدهای دوپوسته میان تهی 34
● گنبدهای دوپوسته کاملا از هم گسسته یا گسیخت 35
آهیانه 37
● انواع پوسته های آهیانه 40
۱ـ پوسته خاگی 40
۲ ـ پوشش چیله ـ چیلو ـ سیلو 40
۳ ـ پوشش بَستو ( بَستو ـ کوزه ) 41
۴ ـ پوشش سَبوئی 41
● طرز چیدن مصالح گنبد 42
● طرز ساختن گنبد 43
● طرز ساختن گنبدهای ترکین 44
فصل چهارم : گنبدهای آجری 48
تحلیل سازه ای حلقه کششی 52
فصل پنجم : روند تکامل گنبد 57
فصل ششم : گنبد در مساجد ایرانی 63
شکل : گنبد شکل یافته بر پلان مربع 65
تبدیل مربع به دایره در پلان گنبد 67
شکل : نمونه هایی از گنبد رک 70
شکل : نمونه هایی از گنبد خاگی ( تخم مرغی ) 70
شکل : نمونه گنبد دوپوسته پیوسته صندوقه دار 71
شکل : نمونه گنبد دو پوسته پیوسته 71
شکل : نمونه گنبد دو پوسته پیوسته 72
شکل : مقاطع مختلف گنبد سلطانیه 73
مقاومت و پایداری سازه ای گنبدهای تاریخی ایرانی 73
• منشاء شکوه و زیبائی در گنبدهای ایرانی 79
نمای ورودی مسجد شاه (امام ) 84
منابع 87
فصل اول : تاریخچه ی گنبد سازی در ایران
مقدمه
گنبد : آسمان، سقف یا ساختمان بیضی شکل که غالبآ با آجر بر فراز معابد،
مساجد، قبور یا آرامگاه ها می سازند. گنبد یا آسمانه همانطور که از نامش بر
می آید، شباهتی رمزی با آسمان و عرش را بیان می کند. گنبد مظهر آسمان و
فضای مکعبی شکل زیر آن مظهر زمین و ماده ، و قوس مقرنس کاری شده آن همچون
حلقه واسط زمین و آسمان تلقی می گردد. حضرت رسول در روایت معراج، گنبد
عظیمی را وصف می کند که از صدف سفیدی ساخته شده و بر چهار پایه در چهار کنج
قرار گرفته و بر این چهار پایه ، این چهار کلام «بسم الله الرحمن الرحیم»
از فاتحة الکتاب را نوشته اند و چهار جوی آب، شیر، عسل و شراب طهور که
مظهر سعادت ابدی و سرمدی است از آنها جاری است.
گنبد در معماری ایران
پوشش گنبد در ایران پییشنه ای دیرینه دارد . کمبود چوبهای استوار و کشیده
که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت است ، سبب شده است که پوشش سغ sagh و گنبد
روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع ترجای پوشش تحت را بگیرد .
قدیمیترین شکل های منحنی در پوشش زیرین چغازنبیل متعلق به هزاره دوم دیده
شده است
با وقفه طولانی در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در
اوج قدرت و کارائی جلوه دارد ولی چه قبل و چه بعد از آن بعلت فراهم نبودن
شرایط خاص اقتصادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره
همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه های این سرزمین هم چوب مناسب پوشش
پرورش نمی یافته است لذا طاقهای منحنی و گنبد جای اصلی خود را به عنوان یک
پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به آسانی پیدا می کنند .
در متون موجود ، دیرینه ترین گنبدی که به آن اشاره می شود مربوط به دوران
اشکانی و اوایل ساسانی است . این گنبد در شهر فیروز آباد و به قطر ۱۰/۱۶
متر بنا شده است . چنانچه ابن البلخی در توصیف شهر فیروز آباد و گنبدی که
در میانه شهر برپا شده می گوید: اردشیر شهر فیروزآباد ، که اکنون هست بنا
کرد و شکل آن مدور است چنانک دایره پرگار باشد .
در میان شهر آنجا که مثلاً نقطه پرگار باشد دکهٔ انباشته برآورده است و نام
آن ایوان کرده و عرب آنرا طربال گویند و بر سر آن دکه سایها ساخته و در
میان گاه آن گنبدی عظیم برآورده و آنرا گنبد کیرمان گویند و طول چهار دیوار
این گنبد تا زیر قبه آن هفتاد و پنج گز است و این دیوارها از سنگ خارا
برآورده است و پس قبه عظیم از آجر بر سر آن نهاده و آب از یک فرسنگ از سر
کوه رانده و به فواره بر این سر بالا آورده و دو غدیر است که یکی بوم پیر
گویند و دیگر بوم جوان و بر هر غدیری آتشگاهی کرده است .
در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس
تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل کلی
مورد بهره برداری قرار می گیرد .
روش گنبدسازی چه در دوران ساسانی چه در دورهٔ اسلامی آنچنان با استفاده از
نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می
گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در
برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند ، گرچه در گوشه
سازیها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش
گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است
. آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا ( نداشتن قالب )
آنرا با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می کند .
فصل دوم : شیوه ی ساخت گنبد
مقدمه
مسئله مهم در ساخت گنبد تبدیل سطح مربع به دایره است که اصطلاحا به آن گوشه
سازی می گویند گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار
گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب ۱۶ و ۳۲ و ۶۴ گوشه و بالاخره دایره
است.یعنی با پل زدن روی گوشه های طاق مربع شکل با طاق های نیم مخروطی مربع
اطاق تبدیل به هشت ضلعی و بعدا با ادامه این کار با صاف کردن انحرافات باقی
مانده سطوح تبدیل به دایره می شد.این کوشش برای ساختن اشکال هنری را در
معماری اواخر ساسانی به وضوح می توان مشاهده کرد تا جایی که فیلگوش ها نه
تنها به عنوان یک عنصر ساختمانی بلکه به منزله عنصر تزیینی استفاده می
شدند.بعد ازین موارد شروع به ساخت گنبد به شیوه های مختلفی می شدند.
