معماری در دوره ماد و هخامنشی
• اصول معماری ایرانی
به طور کلی اصول معماری ایرنی عبارتند از :
1ـ مردم واری : یعنی داشتن مقیاس انسانی که آن را می توان در عناصر
مختلف معماری ایران مشاهده کرد . به طور مثال اگر سه دری ( اتاق خواب ) را
در نظر بگیریم، اندازه ی ان بر حسب نیازهای مختلف یک زن، مرد، بچه یا بچه
های آنها، لوازم مورد نیاز و … در نظر گرفته شده است یا برای جلوگیری از
گزند گرمای زیاد ایران، دیوار را دو پوسته می ساختند و یا نور را از سقف می
گرفتند.
2ـ پرهیز از بیهودگی : در معماری ایران بر این اصل تاکید فروان شده
است، به عنوان مثال نصب مجسمه ها که در اغلب بناهای سرزمین های دیگر معمول
است در معماری ایرانی وجود ندارد.
3ـ نیارش : اصطلاحی است در معماری و به کلیه کارهایی اطلاق می شود که
برای ایستایی و پایداری بنا انجام می گیرد. به عبارت دیگر، نیارش مجموعه
ای است از امور محاسباتی و استاتیکی به انضمام مصالح شناسی و انتخاب و
استفاده از مناسب ترین و کمترین مصالح. به عنوان مثال در گذشته بیشتر تکیه ی
معماران بر اصول مهندسی بوده است و به نظر آنان هنگامی بنا زیبا بوده که
از لحاظ ایستایی نیز نمایان گر ایستا بودن خود باشد.
در نیارش از مقیاسی به نام « پیمون » استفاده می شده است. پیمون یکی از
ضوابطی بود که برای تعیین تناسب بین اجزای بنا رعایت می شد. با استفاده از
نیارش و پیمون، سه مرحله ی مهم طرح ، محاسبه و اجرا به بهترین نحو انجام می
یافت به طوری که طرح زیبا، محسبات صحیح و اجرا نیز
ساده می شد.
4ـ خود بسندگی : به عبارتی، خود کفایی است و به مفهوم استفاده از
حداکثر امکانات موجود و در دسترس و مصالح بوم آورد است. به این تریتب کار
با سرعت بیش تر انجام شده و مصالح با طبیعت
اطراف خود هماهنگی بیش تری داشته است.
5ـ درون گرایی : یعنی به دلیل وضع جغرافیای خاص بساری از مناطق ایران،
مانند خشکی، بادهای مختلف، و شن های روان و … امکان ساخت بناهای برون گرا
نبوده است. به عنوان مثال در نقشه تخت جمشید «درون گرایی » کاملاً دیده می
شود.
• شیوه های معماری ایرانی
به طور کلی معماری ایرانی دارای شش شیوه می باشد که دو شیوه ی آن
مربوط یه معماری قبل از اسلام و چهار شیوه ی بعدی آن مربوط به معماری بعد
از اسلام می باشد. این شیوه ها عبارتند از :
شیوه های معماری ایران
معماری قبل از اسلام معماری بعد از اسلام
در این بخش به بررسی شیوه های معماری در قبل از اسلام می پردازیم :
الف ـ شیوه ی پارسی : این شیوه مربوط به زمان مادها تا حمله ی اسکندر یعنی از قرن 8 تا 3 ق.م می باشد .
مهم ترین خصوصیات شیوه ی پارسی عبارت است از:
1ـ استفاده از سنگ های بریده، منظم و گاهی صیقل خورده و بهره گیری از
بهترین نوع مصالح از لحاظ مرغوبیت، رنگ و دوام از هر جاکه میسر بوده است.
2ـ آماده کردن پی بنا با سنگ ریزه و سنگ لاشه و قرار گرفتن بنای ساختمان بر روی سکو و تخت گاه.
3ـ نهادن ستون ها در حداکثر فاصله ی ممکن و تا ارتفاع بسیار چشم گیر و
آرایش سرستون ها با جزئیاتی که برای تحمل بار سقف چوبی کاملاً متناسب و
منطقی باشد.
4ـ پوشش با شاتیر، تیر و تیرچه ی چوبی سخت و بریده و درودگری شده.
5ـ آرایش دیواره های اطراف پلکان های کوتاه و مال رو با نقش های برجسته و کنگره های زیبا و متناسب.
6ـ ساختن دیواره های جدا کننده با خشت خام و آرایش داخلی و خارجی آن با کاشی رنگی لعاب دار.
7ـ پرداختن فرش کف با بهترین مصالحی که در آن روزگار یافت می شده است.
8ـ تعبیه ی سایبان و آفتاب گیر منطقی و ضروری برای ساختمان ها.
• معماری در دوره ی مادها
مادها در آذربایجان، حدود کردستان و لرستان، ری قدیم و اصفهان مسکن داشتند. پارس ها با بومیان و
همسایگان نیرومند خود مانند « آشوریان » و « اورارتویی ها » (ourartou) به
جنگ و ستیز پرداختند و دیه ها و مساکن این نواحی را یکی پس از دیگری تصرف
کردند و به دور شهرها بارو کشیدند. فرمانروایان قبیله های ماد در یک جا گرد
آمدند و دولت های کوچکی تشکیل دادند. مادها به مدت 100 سال پایدار ماندند و
از اوسط قرن 9 ق.م کم کم برای دولت نیرومند آشور مایه ی دردسر شدند.دولت
ماد در سال « 550 ق.م » منقرض و جزو دولت پارس شد.
سه ناحیه ی عمده ی دولت ماد عبارتند از:
ـ همدان
ـ ری
ـ نسا (حدود کرمانشاه )
هگمتانه یا همدان امروزی، پایتخت مادها، و نخستین شهر هخامنشی بود که تا
زمان اشکانیان نیز پایتخت تابستانی به شمار می رفت. آثار مکشوفه ی معماری
در هگمتانه، شامل برج، حصار و بناهای عظیم خشتی، خبر از یک شهر یا دژ
تابستانی می دهد. شهر باستانی مکشوفه از لحاظ معماری و نیز از لحاظ تاسیات
دفاعی و حفاظتی، دارای ویژگی هایی است که در نوع خود کم نظیر است. از دیگر
آثار این دوره می توان از شهرهای بیستون، کنگاور و اسپیدانه ( اصفهان ) نام
برد. آثار معماری دوره ی ماد عبارتند از:
ـ دخمه ی « داو دختر » در فارس.
ـ دخمه ی « قزقاپان » یا قیزقاپان ( رباینده دختر ) در سلیمانیه ی کردستان عراق.
ـ دخمه ی « سکاوند » در کردستان.
ـ دخمه ی « فخرگاه » در کردستان.
ـ « گودین تپه » در جنوب شرقی کنگاور.
ـ « تپه ی نوشی جان » در جنوب همدان.
• معماری در دوره هخامنشی
عصر هخامنشی با اقدامات سیاسی « کوروش » بنیان گذار آن سلسله، و ایجاد
نخستین کانون امپراطوری خود در « پاسارگاد »، از سال « 550 ق.م » آغاز می
شود. هنر هخامنشی معمو لاً به دو دوره تقسیم می شود :
اولین دوره در ویرانه های پاسارگاد شناسایی می شود که به فرمان « کوروش »
برپا گردید؛ دوره ی دوم در آثار شکوهمندی چون کاخ های تخت جمشید دیده می
شود که به فرمان « داریوش اول » و جانشین آن ساخته شد. بنای مهم « تخت
جمشید » یکی از بناهایی است که به شیوه ی « پارسی » ساخته شده است.
اما قبل از آن که به بررسی این مجموعه بپردازیم، به شرح مختصری درباره ی ابنیه ی موجود در پاسارگاد می پردازیم:
پاسارگاد: کهن سال ترین بناهای هخامنشی که ویرانه های آنها تاکنون بر جای
مانده است، بناهایی هستند که در پاسارگاد ـ نخستین پایتخت دولت هخامنشی ـ
بر پا شده بودند. « کوروش » ـ نخستین پادشاه هخامنشی ـ « پاسارگاد » را
پایتخت کشور اعلام کرد و در سال « 550 ق.م » دستور احداث مجموعه ای متشکل
از چند کاخ، آتشکده، معبد و هم چنین آرامگاه خویش را صادر نمود.
کاخ های این مجموع که به نام های کاخ پذیرایی یا بارعام، کاخ اختصاصی و کاخ
شرقی مشهورند، هر یک دارای ابعاد وسیع و بر سکویی سنگی بنا شده اند.
معماری در دوره ی سلوکیان و اشکانیان
• معماری در دوره ی سلوکیان
پس از مرگ اسک
