بخشی از مطلب
هنر ما قبل تاریخ
هنر ما قبل تاریخ به سه دوره مهم تقسیم می شود :
الف- دوره پالئولینیک ب- دوره نئولیتیک ج- دوره برنز و آهن
در این دوره که از نظر زمان دورترین نقطه تاریخی را در بر می گیرد .اولین
گام های بشر برای ساختن ابزار و وسایل مورد احتیاجش برداشته شد. از این
دوره آثاری در غارها بدست آمده است .
از این دوره آثاری از مجسمه و نقاشی در دست است مانند: ونوس ساویذیانو – ونوس ویلندورف حدود 15000- 10000 ق م و نقاشیهای غار آریژ .
ب- دوره نئولیتیک: ( نوسنگی )
اولین آثارمعماری و بناهای ساخته شده دست بشر در این دوره بوجود آمده است . زیرا دوره یخبندان به پایان رسید.
ج- دوره برنز و آهن :
این دوره از زمانی آغاز می شود که فلزات ساخته می شوند .در این عصر شهرسازی
اهمیت پیدا می کند. دراین دوره است که ما با تمدنهای عظیمی چون مصر ، بین
النهرین و مدیترانه آشنا می شویم .
هنر بدوی
امروز هنوز قبایلی یافته می شوند که در شرایط عصر پارینه سنگی زندگی می
کنند.مانند جامعه های بدوی آفریقای استوایی وجزایرجنوب اقیانوس آرام و دو
قاره شمالی و جنوبی آمریکا .
جامعه های بدوی دراساس روستایی ومستغنی از غیر اند ، واحدهای اجتماعی
وسیاسی آنها به ترتیب دهکده وقبیله است، نه شهر و دولت . دو دوام و قرارشان
مبتنی برحفظ رسوم وسنن است.بی یاری اسناد و اوراق نوشته شده قسمت عمده
آثارهنری جنبه مذهبی دارد. تندیسها خلاصه و اغراق شده از آثار پیکر آدمی
است .
دراغلب تندیسهای آفریقایی پیکر انسان بطور تجریدی و دور از واقع گرایی
نشان داده شده است درتندیسها اغراق دیده می شود . مثلا در پیکر انسان سر
بزرگتر ساخته شده است .
در بین سرخپوستان نقاشی موقتی بنام نقاشی شنی که توسط جادوگر قبیله به
وجود می آید و او در مراسم مربوط به مداوای بیماران به کار می رود و در
مراسم برای تضمین موفقیت در شکار و افزایش قدرت انسان به کار می‌رود .
هنر مصر
هنرمصر از قدیمی ترین و شکل گرفته ترین نوع هنرهاست .
اختراع خط حدود 5000 سال قبل یکی ازپیروزیهای زودرس وضروری تمدنهای بین النهرین و مصر بود .
تاریخ مصر به سه دوره مشخص تقسیم می شود .
پادشاهی کهن:آثار مصری از 3000 تا 500 سال ق . ه به نحوی با هم شباهت دارند .
طرز فکر مصریان این بود که هر شخص باید بکوشد تا درزندگی خود وسایل
خوشبختی پس از مرگش را فراهم آورد. از این رو هرفرد مصری می بایست
آرامگاه ابدی خویش را چون جایگاهی همانند و یادآور محیط زندگی روزانه
اش ترتیب دهد .
تا روح وی که در زبان مصری « کا »خوانده می شود درآن احساس آسودگی کند و
نیز می بایست کالبدی جاودانی از خود باقی بگذارد . تا «کا» بتواند در آن
حلول کند و به زندگی خود ادامه دهد . برای این منظور جسد را مومیایی می
کردند. واز بیم آنکه جدم ازمیان برود پیکره ایشان را از سنگ و فلز می
ساختند .
مشهورترین مقابر از نوع مصطبه مقبره پادشاه زوسر است .
در دوره سلسله سوم این مقابر شکل هرم هایی پله دار بخود گرفت. سیر تکاملی
اهرام در دوره سلسله چهارم با ساختمان هرمهای سه گانه به اوج خود رسید
.
پیکره خفرن پادشاه را نشسته بر تخت سلطنت نشان می دهد . درحالی که شاهین با
بالهای خود پشت سر او را می پوشاند . پیکره موکرینوس جانشین خفرن و سازنده
سوینی هرم جیزه حدود 2500 ق م یکی از بهترین مجسمه‌های این دوره است .
کاتب نشسته 2400 ق و م که چهار زانو نشسته از نمونه‌های بسیار خوب مجسمه
سازی این دوره است .
پادشاهی میانه
در دوره امپراتوری میانه مصر دچار اغتشاشات داخلی و حمله اقوام گوناگون
تغییر شکل می دهد . بهر حالت آثارعمده ای از این دوره نیست . مهم ترین آثار
این دوره یکی معبد آمنه مه و دیگری معبد آمون است . مقابر نیز در کوه و
صخره ها بوجود می آورند .
پادشاهی جدید : این دوره دوران شکوه و عظمت معماری است . معابد توت موس و
آمنهوپت سوم در کارناک و بعد لوکسور و معبد آمون در کارناک از آثارمعماری
این دوره اند . در این دوره زیبایی و ظرافت معماری را تکمیل می‌کنند . در
دوره سلسله بیستم بار دیگر آثار هنری رو به سادگی می روند. نمونه معابد
عبید و خنشو می باشند.
نقش برجسته و نقاشی در این دوره رشد می کند . مانند نقش برجسته مقبره حور محب سقاره حدود 1355 ق . م .
هنر بین النهرین
بین النهرین تشکیل می شودازد و سزریز جداگانه و مشخص سومریها وآشوریها .
1- سومریها : این قوم از قدیمی ترین اقوام جهان به شمار می روند . لوحه های
هنری و زیبایی از این دوره بجای مانده از جمله لوحه جنگ و صلح عقابها
نارام سینی یا فتح و پیروزی .
سومریهامعابدوزیگوراتهایی بوجودآورده اندو تعدادی نقاشی دیواری(فرسک)
معماروسلطان معروف سومر « گودآ » که به سلطان (آگاش شهرت دارد در توسعه هنر
سومر سهم بسزایی دارد . دیگر اور نامو پادشاه شهر اور بود که بزرگترین
زیگوراتها از جمله به ارتفاع 21 متر و در سه طبقه از خشت خام و آجر ساخت .
2- بابل : حکومت بابل بوسیله سامیها و در2000 سال قبل از میلاد بوجود آمد
وتمدن درخشانی را پایه گذاشت . حمورابی پادشاه معمار وقانوگذار بزرگ آنزمان
سلطان بزرگ این سرزمین بوده است . وی اولین لوحه قوانین را تدوین نمود
ودرساختن بابل کوشش فراوان کرد . در بالای کتیبه حمورابی مثال خودش را در
برابر خورشید خدا مصور ساخت .
3- آشور:آشوریان برخلاف سومریان مردمی جنگجو بودند.دوره شکوه وعظمت این قوم
درهزاره اول قبل از میلاد مسیح باید دانست.آنان از سومریها تقلید می کردند
ولی درکاخ سازی به تجمل بیشتری دست زدند.از جمله کاخ سارگون دوم در
خرساباد متعلق به نیمه دوم قرن هشتم ق . م است .
ازآشور بانیپال نقش برجسته های زیادی به جای مانده که اغلب او را در حال جنگ با دشمن و یا شیر نشان می دهد .
هنر اژه ای
اگرازکنار دلتای نیل به سوی شمال دریای مدیترانه پیش برویم .نخستین نقطه
ای از خاک اروپا که در برابر دیدگانمان ظاهر می شود گوشه شرقی جزیزه کرت
است .
هنر سیکلادی
مردی که میان سالهای 2600 تا 1100 ق . م در جزایر سیکلاد سکونت داشتند به
جزمقابرسنگی آثاری کمی ازخود برجای گذرانده اند.پیکره سازان سیکلادی در
هزاره دوم ق . م قدیمی ترین بدنهای برهنه زنانه به اندازه طبیعی به وجود
آوردند .
هنر مینوسی
تمدن مینوسی غنی ترین و شگفت انگیزترین تمدن دنیای اژه ای شناخته شده است .
آنان تمدن شهری به وجود آوردند و پادشاه مینوس برای خود کاخ های کوچک بنا
نهاد . که از این ساختمانها برای انواع فعالیتهای کشوری و تجاری استفاده
می شده است . در تمدن مینوسی معبدی وجود نداشت . لذا پیکره های بزرگ دینی
هم وجود نداشت. الهه ماری ( شاید کارهنه ) حدود 1600 ق . م از گل پخته یکی
از آثار پیکره سازی این دوران است .
هنر میسنی
حدود 1600 –1100 ق . م در سواحل جنوب شرقی یونان تعدادی جامعه های کوچک
شبیه جامعه مینوسی وجود داشت . این قدم در حدود 1300 ق . م به دفن کردن
مردگان خود در مقابر سنگی پرداختند .
کاخ میسنی ازنمونه های معماری سنگی میسنی است . چون قلعه ای با دیواره‌های
مستحکم بود حدود 1250 ق . م. دروازه شیران بخشی از این کاخ سنگی است که
نفوذ هنر خاور نزدیک باستانی را آشکار می کند .
مجسمه دوزن کودک نشسته درکنار یکدیگروجام های زرین با نقش برجسته هایی بر روی آنان از آثار این دوره است .
نگاهی به تمدن و هنر ایران باستان
در حدود پنج هزار سال قبل در جوار فلات ایران دولتهای سومر ، آکد ، بابل ،
آشور در بین النهرین (بین دو رود دجله و فرات)به وجود آمدند و پس حدود 300
سال قبل در فلات ایران دولت ایلامیان ( عیلامیان ) ایجاد شد .
پس از آن مهاجران آریایی با ایجاد دولت ماد و پس هخامنشی حکومتهای ایلام و
بین النهرین را از بین بردند. دولت هخامنشی نیز با حمله یونانیان از بین
رفت . آنگاه دولت سلوکی و اشکانی به دنبال هم به وجود آمدند . پس از
اشکانیان دولت ساسانی روی کارآمدکه با فتح ایران به وسیله اعراب مسلمان از
بین رفت .
سنگ نوشته حمورایی ( قانون نامه حمورایی )
مجموعه ای ازقوانین اجتماعی است که درزمان حمورایی ( از پادشاهان بابل )
وضع شده است . دریک طرف رئیس سنگ نوشته تصویر شاه و در طرف دیگرمجموعه
قوانین حک شده است .
تمدن سیلک :
در سه کیلومتری جنوب غربی کاشان درحدود 7000 سال قبل از میلاد قدیمی ترین
سکونت بشری در دشت وسیع مرکزی ایران شناخته شده است . ظروف در این دوره با
چرخ سفالگری ساخته شده است .
ظروف سفایش بدست آمده از این دوره دارای نقوش زیبا به ظریف و یا اشکال
هندسی و نقوش حیوانات تزیین شده است. ظروف سفالی سیلک شامل 1- ظروف با
نقوش سیاه 2- ظروف با نقوش قرمز 3 – ظروف ساده .
لرستان :
درحدود 12 قرن ق . م عصرآهن بوجود آمد.درلرستان نزدیک به مرکز شوش که
متاثر از فرهنگ و هنر ایلام بود تمدنی پا گرفت که در فلز کاری (آهن و برنز
) پیشرفته بی نظیر یافت .
اشیاء بدست آمده عبارتند از:سلاح های دفاعی:خنجر، شمشیر و تیر– قطعات اسبان
انواع لگامهای اسب و آشیا ءزینتی شامل سنجاقهای مو، بازوبند، ظروف
ابخوری .
تمدن حسنلو و زیویه
درحسنلو (حد فاصل مهاباد ودریاچه ارومیه )وزیویه( آذربایجان غربی) تمدن
مانایی وجود داشته است . اشیاء طلایی ، و عاجی حدود 7 قرن ق. م از این
دوره بدست آمده است .
پیکره سازی و برجسته کاری روی طلا در تعدادی از آثار این دوره دیده می شود .
تمدن مارلیک و اهلش :
در منطقه شمالی ایران (گیلان ) (بین دشت و قزوین – دره گوهر رود)آثار
سفالی بسیار زیبا بدست آمده است. نظیر پیکره های انسانی و حیوانات نظیر
گوزن وسفالگری به پیکره سازی نزدیک شده است . مجسمه ها و ظروفی طلایی نیز
ازاین دوره بدست آمده است.نظیرجام مارلیک با نقش شیر پرنده .
زیگورات چغازنبیل :
1250 ق . م حدود 700 سال قبل ازامپراتوری هخامنشی این زیگورات در اطراف
شهرشوش واقع است .زیگورات معبد بزرگی بوده که بعدها محل زندگانی خدایان
تصور می شوند .
هنر هخامنشی :
معماری: کاخ تخت جمشید (520 تا 460 ق . م ) در زمان زمامداری داریوش وخشایارشا بنا گردید .
ستونهای تنومند و بلند نظر ستونهای تالارم ضد ستون و تالار آپادانا در این
بنا دیده می شوند به ارتفاع تقریبی10 متر و سرستونی به بلندی 8 متر که در
بالای سرستون دو سر اسب پشت به پشت دیده می شوند . که در وسط آن تیر های
چوبی سقف قرار میگرفته است .
ازمعماری هخامنشی کمترمعماری این به جای هنر است . زیرا ایرانیان باستان خدا را در آتشکده های روباز عبارت می کردند .
حجاری و پیکر تراشی هخامنشی :
بهترین نمونه های هنر مجسمه سازی را می توان درنقش برجسته های تخت جمشید
جستجو کرد . هنر حجاری این دوره آمیزه ای از قدرت وقار و ظرافت است.
تاثیرات آشوری به وضوح دیده می شود حیواناتی نظیر بز، شیر و گاو درخود
تحسین بوده اند.موجوداتی اساطیری نظیرمجسمه هایی که سرآدمی با تندشیر
بالدار ترکیب شده مانند نگهبان عظیم الجثه در واژه های کاخ خشایارشا دیده
می شوند .
ستنون معروف سرنات در عهد امپراتور آشوکا در هند تاثیر از ستونهای تخت جمشید است .
نقش برجسته ای که جنبه روایتگری دارد در تخت جمشید وجود دارد و آن منظمی
است که نزد داریوش شکوه می کند . و نقش برجسته بیستون هم جنبه روایتگری
دارد و لی در با آثار آشوری جنبه روایتگری کمتر است .
کاشیکاری :کاشی لعابدار از شوش و تخت جمشید بدست آمده که به شیوه کاشیکاری بین النهرین تهیه شده است .
هنر اشکانی :
سلوکی ها اصلا یونانی بودند و اشکانی ها که بعدا به قدرت رسیدند دنباله‌رو یونانیان بودند .
آلیژ پیکره های اشکانی از تناسب و ترکیبی برخوردارند که اصولا خاص هنر
یونانی است . مانند مجسمه مفرغی مرد اشکانی در موزه ایران باستان.
آثاری از نقاشی دوره اشکانیان دردوره خواجه( سیستان ) و دور را اروپوس
(بین‌النهرین) بدست آمده است . این نقاشیها نیز نظیر خصوصیات مجسمه‌های
اشکانی است .
هنر ساسانی :
در سال 224 میلادی آخرین پادشاه اشکانی مغلوب اردشیر ساسانی شد . در هنر ساسانی روایتگری و حرکت نسبت به هخامنشی ارجحیت دارد .
در نقش برجسته های ساسانی نمادگرایی کاهش می یابد.ودرعوض واقع گرایی تقویت
می شود.موجودات (انسانها و جانوران ) که در نقش برجسته های هخامنشی حالتی
اسطوره ای وفوق طبیعی داشتند درآثار ساسانی زمینی تر و ملموس ترمی
شوند.تاثیرات واضح ترهنر رومی بر آثار ساسانی در نقش برجسته های طاق بستان
بهتر دیده می شود .
درنقش رستم نزدیک تخت جمشید نقش برجسته پیروزی شاپوراول بر والرین
امپراتورروم ودرنقش برجسته دیگر اعطای منصب پادشاهی اردشیر اول دیده می
شود. نقوش برجسته طاق بستان نیز تجسم رویدادها و یا نمایش عظمت و اقتدار
است .
معماری :
آثارمعماری ساسانی را می توان در بقایای کاخ های بجا مانده ازآن عصر
مشاهده نمود – مانند کاخ بیشابور ( نزدیک کازرون ، فارس ) طاق کسری یا کاخ
تیسفون و عمارت خسرو در قصر شیرین و طاق بستان نمونه هایی از این آثارند
.
دیگر آثار هنری ساسانی موزاییک ، ظروف، مهرها و سکه ها و گچ نگاره های تشکیل می دهند .
شکلهای انتزاعی و نمادین روی این آثار باز آوردنده هنر دوره هخامنشی و پیش از آن هنر بین النهرین است .
موزاییک های بدست آمده از دوره ساسانی مربوط به نیشابور است . (موزاییک
عبارتست از قطعات کوچک سنگهای رنگین که با کنار هم چیدن آنها یک نقش بدست
می آید .
نقاشی : درعصر ساسانی پیام آورانی نظیر مانی و مزدک برخاستند . در این میان
مانی که خود نقاش نیز بود برگهایی از کتاب او به نام « ارژنگ » بجای مانده
است. همچنین نقاشیهایی که از ترکستان بدست آمده پیوند نقاشی ایرانی بعد از
اسلام را با این دوره نشان می دهد .
قالی بافی- دراین دوره رواج زیادی داشت . از این میان فرش « بهارستان » است
که باغهای ابریشم وزرین و هزاران قطعه جواهرمرضع بافته شده است .
فلزکاری :
در آثارفلزی همچون بشقاب ،جام گلدان وزیورآلات این دوره باز نقوش مشابهی
ازصحنه های شکار،جلوس شاه ،اعطای،منصب شاهی و نقوش پرندگان ، گلها و
حیوانات افسانه ای دیده می شود . بعدها همین نقوش در هنر بعد از اسلام
ادامه یافت . رشد فلز کاری در دوره ساسانی افول سفالگری همراه بود زیرا فلز
جای سفال را گرفته و مقاوم تر بود .
هنر یونان
یونانیان خدایان را در صور انسانی مجسم می کردند . اولین دوره هنر یونان از جزایر کرت شروع و به سایر قسمتها نفوذ کرد .
بارزترین ویژگی نگرش دین یونان باستان که درآثارهنری منعکس است جهان بینی
انسان گرایانه است.دین یونانی مخلوق بشر است و لذا خدایان این فرهنگ چیزی
نیستند مگر انسانهای آرمانی با عمر جاودانی . به عبارت دیگر تصور انسان
یونانی ازقدرت مطلق،علم مطلق،زیبایی مطلق و ... در قالب قدرتمند ترین انسان
جلوه گشت . این برترین انسان بر مسند خدایی رسید .
تحولات هنری یونان را می توان به چند دوره تقسیم کرد :
1- دوره هندسی (تا قرن 8 ق.م) 2- دوره کهن (قرون 7و6 ق.م) 3- دوره کلاسیک
(قرن40. ق.م) 4- دوره هلنی (قرن چهارم‌ق.م تا آغاز تاریخ میلادی).
دوره هندسی : اصلی ترین تجلیات هنری در شکل ظروف سفالین با نقوش هندسی ظاهر شد . حتی تصاویر انسانها مبانی هندسی داشت .
دوره کهن : با تاثیر هنر مصرهمراه بود . نوع ایستادن موقر و ایین هنر مصری در پیکره های یونانی ظاهر شد .
نقوش ظروف سفالین : الف = دوره ای که نقش جانداران بر روی زمینه ای سیاه رنگ با خطوط نازک حک می شد .
ب= دوره نقوش قرمز که در آن طرح با خطوط سایه روشن روی متن قرمز سفال ترسیم می شد .
دوره کلاسیک : دوره قوام پیکره سازی و اوج معماری یونان است . حرکت در پیکره های این دوره محسوس است .
استفاده از تندیسها به عنوان تزیین در بنا و بهره گیری از ستونهای زیبا و
عظیم در معماری این دوره دیده می شود . معبد پارتنون مجسمه معروف آتنا اثر
فئید یاس و مجسمه زئوس از آثار این دوره است .
دوره هلنی : دوره ای که پس از مرگ اسکندر آغاز می شود . (323) تاکید بر
احساسات وعواطف انسانی و فراگیری درهویت تندیسها ازویژگی هنر پیکرسازی این
دوره است . موضوعات روزمره و مناظر عامیانه تر اند دیگر خصوصیات هنری این
دوره است.معبد زئوس ازآثار معماری این دوره است . مجسمه ونوس اثر دو
میلونیز از آثاراین دوره است . استفاده از پیکره ها به عنوان بخشی از ستون
در هنر معماری مجسمه سازی یونانی رواج داشت . ستونهای ایوان ازختئوم
درآرکئوپولیس آتن ( 405 – 421 ق . م ) از یگانگی موفق مجسمه سازی و معماری
حکایت می کند .
ستون اصلی ترین عصر معماری یونانی را تشکیل می دهد . لذا سبک معماری را بر اساس نام ستونها مشخص می کنند .
1- شیوه دوریسی 2- شیوه ایونیایی
ستونهای دوریسی ساده با وقار و کم پیرایه هستند در معبد زئوس معبد پارتنون
درآرکئوپولیس آتن بکاررفته اند. سرستونهای قطور و مدور با شیارهای عمودی
هستند .
اماستونهای ایونیایی عناصرتزیینی بیشتری حضوردارند. خصوصا در سرستونها ستونها باریکتر و بلندتر از ستونهای دوریی است .
هنر رومی
هنر رومی در ابتدا بیشتر ازهنرهای یونان متاثر بود . لیکن به تدریج راهی جداگانه پیدا کرد .
از نمونه معماری تئاتر در یونان می توان معبد هرکول ، معابد ونسا و مینرورا نام برد .
در زمان آگوست فعالیت چشمگیری درمعماری شروع شد.خورد آگوست که مرکز فعالیت مهم سیاسی ، فرهنگی و تجاری بود .
از این پس معماری رومی منحنی الخط می شود در حالیکه معماری یونانی مستقیم الخط بود .
تئاترمارسل – آمفی تاثر کلوسئو از عظیم ترین آثار معماری رومی است .
طاق نصرت یا آرکهای رومی نیز در نوع خود اهمیت بسیار دارند . از جمله آرک نبه و نتو و آرک تیتو و آرک کنستانین .
نقش برجسته آرک تیتو ونقش برجسته های معبد اورشلیم و معبد پانتئون که در
دوره آدریانو معبد ونوس و حمامهای کارالاکا و آثار بجای در پمپی از دیگر
آثار رومی می باشند . در پمپی نقاشیهای جالبی به جای مانده است به شیوه
فرسک نقاشی –دیواری)ازحجاران معروف رومی آپولودورو می باشد .
در دوره آدریانو هنر رومی بار دیگر به طرف هنر یونانی می رود . معبد پانتئون از آثار این دوره است .
ویلای آدریانو– معبد ونوس ، حمامهای کارالاکا معبد مینرو مریکا از آثار این دوران است .
دیگر آثار رومی
معبد فورتونا – رم اواخر قرن دوم ق . م مجسمه چهره فرد رومی حدود 8- ق . م .
معبد سیبیل – تیوولی قرن اول ق . م مجسمه آولؤس متئوس ابتدای قرن
اول روم (مفرغ ) .
پرستشگاه فورتونسا قرن اول ق . م مجسمه اوگوست (مرمر )
شبکه آبرسانی پون دوگار اول قرن اول ق . م اشرافزاده رومی با پیکره های نیم تنه .
معبد پانتئون 118 – 125ق . م حدود 30 ق . م
باسیلیکای کنستانتین 310 - 320 ق . م مجسمه مارکوس اورلیوس 161 – 180 (مفرغ).
ستون تراژان 106 ب . م .
فهرست منابع تاریخ هنر جهان
1- آرناسن تاریخ هنر مدرن ترجمه مصطفی اسلامیه ، تهران انتشارات آگه 1376 .
2- کریستین پرایس ، تاریخ هنر اسلامی ترجمه محمود رجب نیا ، تهران ، بنگاه ترجمه نشر کتاب .
3- پرادا ابدت ، هنر ایران باستان ، ترجمه یوسف مجید زاده ، تهران – دانشگاه تهران 1337 .
4- جانسون ه و تاریخ هنر ترجمه مرزبان – سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی 1359 .
5- جانسون ه . و داستان هنر نقاشی ، ترجمه فرخ خواجه سوزی ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، 1351 .
6- گارونی ، هلن ، هنر در گذر زمان ، ترجمه محمد تقی فرامرزی تهران ، آگاه 1377 .
7- گدار آندره ، هنر ایران ، ترجمه بهروز حبیبی ، دانشگاه ملی ایران 1345
8- کیانی ، محمد یوسف ، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی – انتشارات سمت 1375 .
9- کونل ارنست ، هنر اسلامی ترجمه هوشنگ طاهری ، تهران ، توس 1355
10-دوری – کارل جی ، هنر اسلامی ترجمه رضا بصیری ، تهران فرهنگسرای یساولی 1363 .
11- فرهاد گشایش ، تاریخ هنر انتشارات عفاف،تهران 1384
تلفن 66950559-021
12- محمود دخیری انصاری سیری درمعماری ایران– هنرسرای عالی تهران .
13- آزبورن ن چیلورز ،سبک ها و مکتب های هنری ترجمه فرهاد گشایش – انتشارات عفاف تهران 1380 .
14- نقاشی نوین ، ج و م رهسپر – امیر کبیر تهران 1344
15- تیتوس بورکهارت – هنر اسلامی زبان و بیان ترجمه مسعود رجب نیا سروش 1365 .
16-آرتور پوپ ، معماری ایران ( پیروزی شکل و رنگ ) کرامت اله افسر– انتشارات یساولی ( فرهنگسرا 0 تهران
17- ارنولد توین بی – تاریخ تمدن ترجمه یعقوب آژند – انتشارات مولی – 1366 – تهران
18- نوربرت کینتن هنر مدرن ترجمه علی رامین ، نشرنی تهران – 1382
19- ارنست گامبریچ تاریخ هنر – ترجمه علی رامین – نشرنی تهران 1383
20- تاریخ هنر نوین یوروار دور هارواردآرنانس ترجمه محمد تقی فرامرزی – انتشارات زرین و نگاه 1367 تهران
21- فردریک هارت 32000 سال تاریخ هنر ویراستار هرمز ریاحی نشر پیکان 1382 تهران .
22- سید مهدی میردانش – آشنایی با بناهای تاریخی – فنی و حرفه ای نظام جدید آموزش متوسطه 6/492 .
23- ایران محمدی ، منصوردوالو – تاریخ هنر ایران – فنی و حرفه ای – نظام جدید آموزش متوسط 5/356 .
24- شناخت هنر جهان، آموزش فنی و حرفه ای – 1362 آموزش و پرورش
25- ذکرگو امیر حسین ، سیر هنر در تاریخ 1- شرکت چاپ ونشر کتابهای درسی 1379 .
26- ذکرگو امیرحسین سیر هنر در تاریخ 2- شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی 1378
27- ویل دورانت – تاریخ تمدن
