چکیده :
پوشش گنبد در ایران پییشنه ای دیرینه دارد . کمبود چوبهای استوار و کشیده
که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت است ، سبب شده است که پوشش سغ sagh و گنبد
روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع ترجای پوشش تحت را بگیرد .
قدیمیترین شکل های منحنی در پوشش زیرین چغازنبیل متعلق به هزاره دوم دیده
شده است .
پوشش گنبد در ایران پییشنه ای دیرینه دارد . کمبود چوبهای استوار و کشیده
که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت است ، سبب شده است که پوشش سغ sagh و گنبد
روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع ترجای پوشش تحت را بگیرد .
قدیمیترین شکل های منحنی در پوشش زیرین چغازنبیل متعلق به هزاره دوم دیده
شده است .
با وقفه طولانی در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در
اوج قدرت و کارائی جلوه دارد ولی چه قبل و چه بعد از آن بعلت فراهم نبودن
شرایط خاص اقتصادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره
همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه های این سرزمین هم چوب مناسب پوشش
پرورش نمی یافته است لذا طاقهای منحنی و گنبد جای اصلی خود را به عنوان یک
پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به آسانی پیدا می کنند .
در متون موجود ، دیرینه ترین گنبدی که به آن اشاره می شود مربوط به دوران
اشکانی و اوایل ساسانی است . این گنبد در شهر فیروز آباد و به قطر ۱۰/۱۶
متر بنا شده است . چنانچه ابن البلخی در توصیف شهر فیروز آباد و گنبدی که
در میانه شهر برپا شده می گوید : اردشیر شهر فیروزآباد ، که اکنون هست بنا
کرد و شکل آن مدور است چنانک دایره پرگار باشد . در میان شهر آنجا که مثلاً
نقطه پرگار باشد دکهٔ انباشته برآورده است و نام آن ایوان کرده و عرب آنرا
طربال گویند و بر سر آن دکه سایها ساخته و در میان گاه آن گنبدی عظیم
برآورده و آنرا گنبد سلامظمان گویند و طول چهار دیوار این گنبد تا زیر قبه
آن هفتاد و پنج گز است و این دیوارها از سنگ خارا برآورده است و پس قبه
عظیم از آجر بر سر آن نهاده و آب از یک فرسنگ از سر کوه رانده و به فواره
بر این سر بالا آورده و دو غدیر است که یکی بوم پیر گویند و دیگر بوم جوان و
بر هر غدیری آتشگاهی کرده است .
در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس
تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل کلی
مورد بهره برداری قرار می گیرد .
روش گنبدسازی چه در دوران ساسانی چه در دورهٔ اسلامی آنچنان با استفاده از
نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می
گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در
برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند ، گرچه در گوشه
سازیها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش
گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است
. آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا ( نداشتن قالب )
آنرا با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می کند .
تعریف هندسی گنبد
در تعریف هندسی ، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چِفدی مشخص حول یک
محور قائم به وجود می آید . اما در زبان معماری : گنبد پوششی است که بر
روی زمینه ای گرد برپا شود .
گنبد از سه قسمت تشکیل شده است :
1ـ گنبد خانه یعنی زمینه گنبد
2ـ بَشن = هیکل یعنی قسمتی که روی زمینه ته رنگ به صورت مکعب بالا می آید و
یک یا دو طرف آن باز است ( در گنبدهای قبل از اسلام هر چهار طرف به دهانه ه
سایر عناوین موجود :
مقدمه
تعریف هندسی گنبد
گنبد از سه قسمت تشکیل شده است
۱ـ گنبد خانه یعنی زمینه گنبد
۳ـ چپیره = جمع شده
چپیره
گوشه سازی خود شامل دو بخش است
ترمبه = سرمبه = سلمبه
فیلپوش
ترمبه پتگین = پتکین patkin
ترمبه پتگونه یا پتکانه ( پتکانه صحیح تر است )
شکنج = چین و چروک
طاق بندی یا طاق بست
کاربندی یا کاربست
گنبدهای دوپوسته میان تهی
گنبدهای دوپوسته کاملا از هم گسسته یا گسیخت
آهیانه
انواع پوسته های آهیانه
۱ـ پوسته خاگی
۲ ـ پوشش چیله ـ چیلو ـ سیلو
۳ ـ پوشش بَستو ( بَستو ـ کوزه )
۴ ـ پوشش سَبوئی
طرز چیدن مصالح گنبد
۱ ـ گِرد چین chin ـ Gerd
۲ ـ رَگچین chin ـ Rag
۳ ـ تَرکین Tarkin
طرز ساختن گنبد
طرز ساختن گنبدهای ترکین
منابع و ماخذ
