فهرست مطالب
مناره‌ها ۴
منارة تاریخانة دامغان ۶
منارة مسجد پامنار زواره ۶
منارة مسجد جامع کاشان ۷
منارة مسجد جامع دامغان ۷
منارة چهل دختران ۸
منارة گار ۹
منارة سین ۱۰
مقبره‌های چند ضلعی ۱۱
ده ضلعی‌ها ۲۵
مقبرة مؤمنه خاتون ۲۵
آجرکاری ۲۸
مناره‌ها
مناره در هنر معماری اسلامی ایران دارای مقام ویژه‌ای است. این عنصر مسجد
جهت رساندن صدای مؤذن و فراخوانی تودة نمازگزاران در مساجد به وجود آمد و
جنبة تزیینی و آرایشی آن در ایران بسرعت قوی‌تر شد؛ به گونه‌ای که محلی شد
برای نمایش انواع هنرهای تزیینی آجرکاری و کاشیکاری. ظاهراً زینت دادن و
منقش و رنگی کردن مناره‌ها از نیمة قرن سوم هجری به بعد معمول شده است، از
این دوره به بعد بدنه و کلیة قسمتهای خارج مناره‌ها برافراشته گویای این
حقیقت است که مناره تنها به عنوان بیشتر برای زینت مساجد به کار می‌رفته
است. با توجه به ارتفاع این مناره‌ها که نگاه را به بالا می کشاند و عظمت
را القا می کند می توان گفت وجود مناره در مساجد وسیلة نزدیک شدن به خالق و
نیروهای طبیعت نیز هست و به همین دلیل در تزیین و زیباسازی مناره دقت
زیادی شده است، به طوری که هر مناره فقط نشان دهندة یک هنر نیست بلکه بعضی
از مناره‌ها جلوه‌گر مجموعه‌ای از هنرهای تزیینی، خطا طی،؟ نقوش هندسی، و
گل بوته‌های مختلف هستند. در بدو امر، قاعده و قانون خاصی برای محل ساختن
مناره‌ها نبوده است، گاه در چهار گوشة مسجد، زمانی جدا از در ورودی، گاهی
وصل به بنا، و گاهی با فاصله از بنای مسجد ساخته می شده است. ساختن مناره
در زمان سلجوقیان در سطح بسیار گسترده‌ای توسعه و تکامل یافته و از اهمیت
خاصی نیز برخوردار است. در این دوره ایجاد مناره به صورت نشانی از مساجد و
راهنمای کاروانیان به شهر رواج فوق العاده‌ای داشته و در طرز بنای آنها
دگرگونیهایی پیدا شده است. این دگرگونیها و نوآوری را می‌توان از شاهکارهای
هنر معماری ایران دانست. فرم بیشتر مناره‌های سلجوقی استوانه‌ای و شامل
انواع مناره‌های کوتاه و ضخیم و مناره‌های بلند، که قسمت بالای آن باریک و
ظریف است، می‌شود. این مناره‌ها به واسطة ارتفاع بلندی که داشته‌اند کمتر
برای اذان گویی به کار می رفته‌اند و مؤذن بالای مسجد اذان می‌داده است. در
واقع این مناره‌های بلند و باریک و مزین شده بیشتر جنبة زینتی داشته و با
باریک و وسیع شدن تنه، حلقه‌ها، و قرنیزهای تزیینی خود، زیبایی خاصی را
القا می‌کنند. در بعضی از این مناره‌ها مقرنس کاریهای بسیار زیبایی دیده
می‌شود که مناره شکل میله‌های چراغهای دریایی را به خود گرفته است. تزیینات
این مناره‌های آجری – با توجه به این که هنر آجرچینی پرکار و پرنقشه از
خصوصیات معماری دورة سلجوقی بوده- عبارت است از نقشهای آجرکاری تکرار شده،
این دوره از معماری ایران بوده است. مناره‌های دورة سلجوقیان مثل اکثر
مناره‌های دوران اسلامی ایران، در داخل میله دارای پلکانی هستند که پله‌های
آنها در اطراف محوری به بالا صعود می کند و معمولاً پله‌ها حلزونی شکل
ساخته شده‌اند. از زمان سلجوقیان مناره‌های زیادی به جای مانده که به شرح
آنها می پردازیم.
منارة تاریخانة دامغان
یکی از قدیمی‌ترین مناره‌های موجود در ایران که دارای تاریخ است منارة مسجد
تاریخانه دامغان است که در زمان طغرل به سال ۴۵۰ هجری (۱۰۵۸ میلادی) ساخته
شده است. این منارة زیبا از پایین به بالا باریک شده و یکی از مناره‌های
استوانه‌ای شکل دورة سلجوقیان است. بدنة‌مناره با آجرچینیهای زیبا در
طرحهای هندسی، در قسمتهای مختلف تزیین شده است . در قسمت وسط کتیبه‌ای به
خط کوفی برجسته با کاشیهای آبی فیروزه‌ای جلوة خاصی به این مناره می دهد.
بلندی این مناره در حدود ۲۵ متر و دارای ۸۶ پله در داخل است، محیط آن در
پایین حدود ۱۳ متر است و به نسبت ارتفاع مناره در بالا ۸/۶ متر است. مناره
سکو ندارد و از روی زمین مدور ساخته شده است. در ارتفاع ۵/۱۰ متری کتبیه‌ای
آجری به خط کوفی برجسته با کاشی به عرض ۳۰/۱ متر وجود دارد که نام الامیر
السیدالاجل در آن خوانده می‌شود. بانی این مناره بختیار بن محمد است که در
دامغان آرامگاهی هم برای پدر خود محمد بن ابراهیم، ملقب به پیر علمدار، بنا
کرده است.
منارة مسجد پامنار زواره
این مناره به سال ۴۶۱ هجری (۱۰۶۸ میلادی) ساخته شده و از زمان الب ارسلان
سلجوقی به جای مانده است. در این منارة استوانه‌ای شکل کتیبة جالب توجهی
به خط کوفی ساده برجسته از آجر تراش وجود دارد. کتیبة این مناره از
زیباترین کتیبه‌های قرن پنجم هجری قمری به شمار می رود، که با گل و
بوته‌های زیبا مزین است. در این کتیبه کلمه الله و تاریخ سنه احدی و ستین و
اربعمائه ذکر شده است.
منارة مسجد جامع کاشان
این منارة استوانه‌ای شکل دارای بدنه‌ای آراسته به نقوش هندسی هشت و هفت،
مضر گلوگاهی، و سه سطر کتیبة کوفی آجری است که تاریخ بنای آن را سال ۴۶۶
هجری قمری (۱۰۷۳ میلادی) ذکر می‌کند . مناره را مجدالدین احمد بنا نهاده
است. مناره در ضلع شمال شرقی مسجد در وضعیتی خاص قرار گرفته است. وجود غرفة
فوقانی این مناره در زیبا جلوه دادن این اثر سلجوقی بسیار قابل اهمیت است.
منارة مسجد جامع دامغان
این مناره در قسمت شمال شرقی مسجد واقع شده و تنها بنایی است که از مسجد
جامع قدیم باقی مانده است. تاریخ بنای آن را حدود سال ۵۰۰ هجری تخمین
می‌زنند. به طوری که در کتاب مطللع الشمس نوشته شده: «منارة مذکور دارای
۱۰۵ پله است و ارتفاع آن ۳۱ ذرع و قاعدة مناره مربع و هر ضلع آن نیز ۵ ذرع
است، ولی اکنون به سبب اینکه قاعده یا سکوی مناره زیر خاک پنهان است شکل
کرسی و قاعدة آن معلوم نیست. ارتفاع مناره امروزه حدود ۷۵/۲۶ متر و محیط
آن در قسمت پایین ۰۵/۱۴ متر و در بالا حدود ۸۵/۶ متر است. روی بدنة مناره
تزیینات و کتیبه‌ای به خط کوفی از آجرهای نازک دیده می‌شود. از آنجا که
احتمال می رود. تزئینات کاشیکاری این دو مناره متعلق به زمان ساختمان مناره
ها باشد از جایگاهی خاص برخوردار هستند. قسمت کلاهک یا نوک مناره خراب شده
است.
منارة چهل دختران
منارة‌چهل دختران در منتها الیه شمالی محلة جوباره از محلات قدیمی اصفهان و
محل سکونت یهودیان این شهر واقع شده است. این منارة مدور ۲۴ متر ارتفاع
دارد و اگر پنج متر بلندی سکوی آجری پایة مناره را نیز در نظر بگیریم
ارتفاع کل مناره ۲۹ متر می‌شود که ظاهراً یک متر از نوک آن نیز از بین رفته
است. قطر مناره در پایین ۹/۲ متر و در بالا باریکتر است. سکویی که
میلة‌مناره برفراز آن استوار است شکل هشت ضلعی دارد. بدنة‌مناره با طرحهای
آجری مختلفی تزیین شده است و در بالاترین قسمت مناره تاج مناره با برجستگی
کمی به چشم می‌خورد. پنجرة بزرگی در قسمت بالای مناره، در ثلث دوم دبنه، رو
به سمت جنوب موجود است که دهانة آن مستطیل شکل و قسمت بالای آن از چوب و
در طرفین دارای ستونهای گرد کوچکی است که نیمی از آنها در داخل دیوار
مناره جای گرفته‌اند. کتیبة فوقانی مناره به خط کوفی آجری برجسته بوده بر
زمینة آجری آن پنج آیة اول سوره طه است و در قسمت فانی قاعده یا سکوی
مناره به خط ثلث برجسته بر زمینة آجری کتیبه‌ای زیبا گچبری شده است. بر روی
یکی از اضلاع قاعدة مناره بر زمینة آجری ساده، کتیبه‌ای شش سطری به خطر
کوفی آجری برجسته موجود است که بانی مناره را ابی الفتح بن محمد بن
عبدالواحد الهوجهی و سال اتمام آن را ۵۱۰ هجری تعیین می‌کند.
