بخشی از مطلب
آغاز این هنر را مربوط به پیدایش انسان می‌دانند. زمانی که انسان با
بازنمایی نقوشی که در طبیعت می‌دید، سعی در جای گذاری اثری از خویش بر روی
سنگ‌ها و دیواره‌های غارها داشت. دیدن تصویر «اسب‌ها» بر دیواره‌ی غار
شووه(chauvet) که سی هزار سال پیش از میلاد توسط انسان نخستین «طراحی»
شده‌اند،چه چیز را به ذهن مخاطب متبادر می‌کند؟ پاسخ هر فرد متفاوت است.
اما نکته اینجاست که خالق اثر
یعنی همان انسان نخستین در کار خود یعنی ایجاد یک سوال و پیام توسط طرح گرافیکی موفق بوده‌است.
با اختراع خط و تولید کتاب‌های مختلف، طراحان گرافیکی آثار خود را حول محور
نوشته‌ها و پیام‌های نوشتاری که محصول ارزشمندتری در نزد مردم بود،
خلق‌نمودند. ایجاد تصاویر در حاشیه کتب مقدس و تغییراتی که هر فرد در نوع
نوشتن بعضی موعظه‌ها و پند‌ها می‌داد و نیز به کارگیری رنگ در کتاب‌ها
باعث شد تا هنر گرافیک دایره فعالیت‌اش را وسیع‌تر ببیند. این اتفاق بعد از
ظهور دین مبین اسلام نیز در بین طراحان و خوشنویسان مسلمان و تازه مسلمان و
گاه غیرمسلمان برای نگاشتن آیات آسمانی قرآن افتاد..
پس از انواع تغییراتی که در خط و نوشتار اسلامی پدیدآمده و توانست
نمونه‌های گرافیکی و خطاطی بی‌نظیری را خلق نماید، هنر گرافیک اسلامی در
نگارگری و مینیاتور خود را نشان داد. تحقیقات و مقالات گوناگون در رابطه با
این نوع از هنر گرافیک اسلامی نوشته‌شده و آثار بسیاری هم در این زمینه
خلق شده‌اند. اما سوال اینکه آیا هنر گرافیک در اسلام محدود به نگارگری،
مینیاتور و خطاطی می‌شوند؟
پس از بررسی انواع هنر در اسلام درمی‌یابیم که هنر معماری که تلفیقی از هنر
در کشور‌های تازه مسلمان و آموزه‌های دینی‌است، موضوع مورد بررسی خوبی
برای یافتن آثار گرافیکی هنرمندانی است که برای خلق آثار خود، کاشی‌ها و
دیواره‌ها و سقف‌ها را انتخاب کرده‌اند و شاید تاکنون از نگاه بسیاری از
علاقمندان هنر گرافیک در کشور‌های اسلامی دور‌مانده‌اند..
با نگاهی اجمالی حتی به یکی یا چند اثر به‌نام معماری در کشور‌های اسلامی
به طرح‌هایی برمی‌خوریم که در نگاه نخست شبیه به هم‌اند. اما با کمی دقت
می‌توان تفاوت‌های موجود در این طرح‌ها و نقشه‌های گرافیکی ساخته دست
هنرمندان گرافیست مسلمان از سده‌های نخست هجری به بعد را دید.
بخشی از مطلب
آغاز این هنر را مربوط به پیدایش انسان می‌دانند. زمانی که انسان با
بازنمایی نقوشی که در طبیعت می‌دید، سعی در جای گذاری اثری از خویش بر روی
سنگ‌ها و دیواره‌های غارها داشت. دیدن تصویر «اسب‌ها» بر دیواره‌ی غار
شووه(chauvet) که سی هزار سال پیش از میلاد توسط انسان نخستین «طراحی»
شده‌اند،چه چیز را به ذهن مخاطب متبادر می‌کند؟ پاسخ هر فرد متفاوت است.
اما نکته اینجاست که خالق اثر
یعنی همان انسان نخستین در کار خود یعنی ایجاد یک سوال و پیام توسط طرح گرافیکی موفق بوده‌است.
با اختراع خط و تولید کتاب‌های مختلف، طراحان گرافیکی آثار خود را حول محور
نوشته‌ها و پیام‌های نوشتاری که محصول ارزشمندتری در نزد مردم بود،
خلق‌نمودند. ایجاد تصاویر در حاشیه کتب مقدس و تغییراتی که هر فرد در نوع
نوشتن بعضی موعظه‌ها و پند‌ها می‌داد و نیز به کارگیری رنگ در کتاب‌ها
باعث شد تا هنر گرافیک دایره فعالیت‌اش را وسیع‌تر ببیند. این اتفاق بعد از
ظهور دین مبین اسلام نیز در بین طراحان و خوشنویسان مسلمان و تازه مسلمان و
گاه غیرمسلمان برای نگاشتن آیات آسمانی قرآن افتاد..
پس از انواع تغییراتی که در خط و نوشتار اسلامی پدیدآمده و توانست
نمونه‌های گرافیکی و خطاطی بی‌نظیری را خلق نماید، هنر گرافیک اسلامی در
نگارگری و مینیاتور خود را نشان داد. تحقیقات و مقالات گوناگون در رابطه با
این نوع از هنر گرافیک اسلامی نوشته‌شده و آثار بسیاری هم در این زمینه
خلق شده‌اند. اما سوال اینکه آیا هنر گرافیک در اسلام محدود به نگارگری،
مینیاتور و خطاطی می‌شوند؟
پس از بررسی انواع هنر در اسلام درمی‌یابیم که هنر معماری که تلفیقی از هنر
در کشور‌های تازه مسلمان و آموزه‌های دینی‌است، موضوع مورد بررسی خوبی
برای یافتن آثار گرافیکی هنرمندانی است که برای خلق آثار خود، کاشی‌ها و
دیواره‌ها و سقف‌ها را انتخاب کرده‌اند و شاید تاکنون از نگاه بسیاری از
علاقمندان هنر گرافیک در کشور‌های اسلامی دور‌مانده‌اند..
با نگاهی اجمالی حتی به یکی یا چند اثر به‌نام معماری در کشور‌های اسلامی
به طرح‌هایی برمی‌خوریم که در نگاه نخست شبیه به هم‌اند. اما با کمی دقت
می‌توان تفاوت‌های موجود در این طرح‌ها و نقشه‌های گرافیکی ساخته دست
هنرمندان گرافیست مسلمان از سده‌های نخست هجری به بعد را دید.
طرح‌های گرافیکی که در گوشه گوشه سرزمین‌های اسلامی از شمال افریقا تا
اروپا و عربستان و خاورمیانه، همه و همه نمایشگر حالات روحی و معیشتی مردم
زمان این مناطق و بیانگر عقاید و اعتقادات اسلامی آنان هستند. و مگر یک طرح
گرافیکی با همه‌ی پیچیدگی و یا سادگی‌اش باید گویای چه چیز باشد؟
در زیر نمونه‌هایی از طرح‌های گرافیکی استفاده شده در بناهای اسلامی و کاشی‌ها و تایل‌های به‌دست آمده از آنان را مشاهده‌می‌کنید.
تصویر1: «اسب‌ها بر دیوار غار شووه در فرانسه». این طرح‌ها در حدود سی‌هزار
سال پیش از میلاد کشیده شده‌اند. نگاه انسان نخستین به محیط پیرامونی‌اش و
ارتباط اش با حیوانات اهلی و وحشی و بیان آن توسط ایجاد یک طرح گرافیکی.
گویی طراح بر پشت اسب‌ها سوار شده و تصویر را کشیده‌است.
تصویر2: صفحه‌ای از انجیل «لیندیز فارن». استفاده از رنگ و فونت‌های مختلف و
نیز حاشیه نگاری عجیب در سمت چپ صفحه و نیز دقت فراوان در ایجاد یک طرح
کلی هماهنگ در یک اثر گرافیکی بی‌نظیر در قرن هفتم میلادی.
تصویر3: قرآن مربوط به قرن نهم هجری. استفاده از نوع خطاطی و رنگ طلایی و
زرکوب و همچنین شش مستطیل و فضای بینی آنها این اثر را به عنوان یک نمونه
موفق گرافیکی اسلامی معرفی می‌کند.
تصویر4: مسجد جامع یزد. از آثار فاخر و دیدنی معماری اسلامی. در این نمای
باز می‌توان مجموعه‌ای از رنگ‌ها و نقش‌های گرافیکی که با هارمونی بی‌نظیری
چیده شده‌اند را مشاهده‌نمود. این طرح گرافیکی گویی از گنبد آغاز شده، به
سمت ساختمان اصلی آمده و در آخر به گلدسته‌ها می‌رسد. این نوع حرکت در
طراحی گرافیکی اسلامی را در همه‌جا می‌توان مشاهده‌کرد. حرکتی از طرف زمین
به سوی آسمان و بسوی بی‌پایانی.
تصاویر 5، 6 و 7: نمونه‌هایی از طراحی بر روی کاشی در مسجد جامع اصفهان که
با استفاده از رنگ و لعاب و خط کوفی انجام شده‌است. مربع، شش ضلعی و هشت
ضلعی‌هایی که بوسیله فونت و تایپ به‌وجود آمده‌اند. در واقع می‌توان آنها
را نمونه‌های تایپوگرافی دانست.
تصویر8: جدول اشکال حروف کوفی مورد استفاده در طرح‌های گرافیکی کاشیکاری و
معماری. در این جدول اشکال مختلف حروف و نوع استفاده آنها در آغاز، میانه و
پایان کلمات و همچنین گونه‌های مختلف هر حرف در یک طرح گرافیکی را
می‌بینیم.
تصاویر 9 و 10: در این دو تصویر نقشه‌های گرافیکی استفاده شده در کاشیکاری
مساجد در اصفهان را می‌بینیم. تصاویری که ترکیبی از خط، اشکال هندسی و
اشکال طبیعی همانند گل و برگ هستند. نکته جالب در مورد این گونه از طرح‌ها
رعایت تقارن و استفاده از رنگ‌هایی حاوی پیامی خاص از طرف طراح است. حرکت
رو به بالا نیز از شاخصه‌های دیگر این گونه از گرافیک اسلامی است.
تصاویر 11، 12، 13 و 14: نقشه‌های گرافیکی و طرح‌های به‌کاررفته در این
تصاویر که تفاوت‌هایی اساسی با تصاویر قبل دارد، از بوم و خاستگاهی متفاوت
برخاسته‌است. این تصاویر مربوط به تایل‌ها و کاشی‌های استفاده شده در
معماری بناهای اسلامی در اسپانیا و ترکیه هستند. رنگ‌ها و طرح گل و برگی که
در آنها می‌بینیم به ما نشان می‌دهد که طبیعت و بوم در برخورد با دین
جدید موجب شکل‌گیری چه گونه‌ای از فرهنگ شده. هنرمندان تازه مسلمان شده
اروپا با بهره گیری از پیشینه فرهنگی و سنت معماری خود و با استفاده از
طرح‌هایی با موتیف اسلامی، گونه‌ای دیگر از طرح اسلامی در معماری را خلق
نموده‌اند. استفاده از اشکال دایره‌ای شکل و برگ‌های کشیده در کنار حرکت و
تقارن.
تصاویر 15، 16 و 17: معماری اسلامی در هند و آسیای میانه با شکلی متفاوت از
دیگر کشور‌های اسلامی. نقشه‌های گرافیکی با مبنای دایره و حرکت به مرکز،
نقطه‌ی تفاوت این طرح‌ها با تصاویر پیشین است. استفاده از نشانه‌هایی که
گاه در گرافیک بودایی دیده می‌شود در کنار رنگ‌ها و تقارن و شکست خطوط در
نقشه‌های اسلامی.طرح‌های گرافیکی که در گوشه گوشه سرزمین‌های اسلامی از
شمال افریقا تا اروپا و عربستان و خاورمیانه، همه و همه نمایشگر حالات روحی
و معیشتی مردم زمان این مناطق و بیانگر عقاید و اعتقادات اسلامی آنان
هستند. و مگر یک طرح گرافیکی با همه‌ی پیچیدگی و یا سادگی‌اش باید گویای چه
چیز باشد؟
در زیر نمونه‌هایی از طرح‌های گرافیکی استفاده شده در بناهای اسلامی و کاشی‌ها و تایل‌های به‌دست آمده از آنان را مشاهده‌می‌کنید.
تصویر1: «اسب‌ها بر دیوار غار شووه در فرانسه». این طرح‌ها در حدود سی‌هزار
سال پیش از میلاد کشیده شده‌اند. نگاه انسان نخستین به محیط پیرامونی‌اش و
ارتباط اش با حیوانات اهلی و وحشی و بیان آن توسط ایجاد یک طرح گرافیکی.
گویی طراح بر پشت اسب‌ها سوار شده و تصویر را کشیده‌است.
تصویر2: صفحه‌ای از انجیل «لیندیز فارن». استفاده از رنگ و فونت‌های مختلف و
نیز حاشیه نگاری عجیب در سمت چپ صفحه و نیز دقت فراوان در ایجاد یک طرح
کلی هماهنگ در یک اثر گرافیکی بی‌نظیر در قرن هفتم میلادی.
تصویر3: قرآن مربوط به قرن نهم هجری. استفاده از نوع خطاطی و رنگ طلایی و
زرکوب و همچنین شش مستطیل و فضای بینی آنها این اثر را به عنوان یک نمونه
موفق گرافیکی اسلامی معرفی می‌کند.
تصویر4: مسجد جامع یزد. از آثار فاخر و دیدنی معماری اسلامی. در این نمای
باز می‌توان مجموعه‌ای از رنگ‌ها و نقش‌های گرافیکی که با هارمونی بی‌نظیری
چیده شده‌اند را مشاهده‌نمود. این طرح گرافیکی گویی از گنبد آغاز شده، به
سمت ساختمان اصلی آمده و در آخر به گلدسته‌ها می‌رسد. این نوع حرکت در
طراحی گرافیکی اسلامی را در همه‌جا می‌توان مشاهده‌کرد. حرکتی از طرف زمین
به سوی آسمان و بسوی بی‌پایانی.
تصاویر 5، 6 و 7: نمونه‌هایی از طراحی بر روی کاشی در مسجد جامع اصفهان که
با استفاده از رنگ و لعاب و خط کوفی انجام شده‌است. مربع، شش ضلعی و هشت
ضلعی‌هایی که بوسیله فونت و تایپ به‌وجود آمده‌اند. در واقع می‌توان آنها
را نمونه‌های تایپوگرافی دانست.
تصویر8: جدول اشکال حروف کوفی مورد استفاده در طرح‌های گرافیکی کاشیکاری و
معماری. در این جدول اشکال مختلف حروف و نوع استفاده آنها در آغاز، میانه و
پایان کلمات و همچنین گونه‌های مختلف هر حرف در یک طرح گرافیکی را
می‌بینیم.
تصاویر 9 و 10: در این دو تصویر نقشه‌های گرافیکی استفاده شده در کاشیکاری
مساجد در اصفهان را می‌بینیم. تصاویری که ترکیبی از خط، اشکال هندسی و
اشکال طبیعی همانند گل و برگ هستند. نکته جالب در مورد این گونه از طرح‌ها
رعایت تقارن و استفاده از رنگ‌هایی حاوی پیامی خاص از طرف طراح است. حرکت
رو به بالا نیز از شاخصه‌های دیگر این گونه از گرافیک اسلامی است
تصاویر 11، 12، 13 و 14: نقشه‌های گرافیکی و طرح‌های به‌کاررفته در این
تصاویر که تفاوت‌هایی اساسی با تصاویر قبل دارد، از بوم و خاستگاهی متفاوت
برخاسته‌است. این تصاویر مربوط به تایل‌ها و کاشی‌های استفاده شده در
معماری بناهای اسلامی در اسپانیا و ترکیه هستند. رنگ‌ها و طرح گل و برگی که
در آنها می‌بینیم به ما نشان می‌دهد که طبیعت و بوم در برخورد با دین
جدید موجب شکل‌گیری چه گونه‌ای از فرهنگ شده. هنرمندان تازه مسلمان شده
اروپا با بهره گیری از پیشینه فرهنگی و سنت معماری خود و با استفاده از
طرح‌هایی با موتیف اسلامی، گونه‌ای دیگر از طرح اسلامی در معماری را خلق
نموده‌اند. استفاده از اشکال دایره‌ای شکل و برگ‌های کشیده در کنار حرکت و
تقارن.
تصاویر 15، 16 و 17: معماری اسلامی در هند و آسیای میانه با شکلی متفاوت از
دیگر کشور‌های اسلامی. نقشه‌های گرافیکی با مبنای دایره و حرکت به مرکز،
نقطه‌ی تفاوت این طرح‌ها با تصاویر پیشین است. استفاده از نشانه‌هایی که
گاه در گرافیک بودایی دیده می‌شود در کنار رنگ‌ها و تقارن و شکست خطوط در
نقشه‌های اسلامی.
