گنبد در معماری ایران
پوشش گنبد در ایران پییشنه ای دیرینه دارد . کمبود چوبهای استوار و کشیده
که در حقیقت عنصر اصـلی پوشش تخت است ، سبب شده است که پوشش سغ sagh و گنبد
روایی پیدا کند و بخصوص در دهانه های وسیع ترجای پوشش تحت را بگیرد .
قدیمیترین شکل های منحنی در پوشش زیرین چغازنبیل متعلق به هزاره دوم دیده
شده است .
با وقفه طولانی در دوران هخامنشی معماری درخشانی با پوشش مرتفع و مسطح در
اوج قدرت و کارائی جلوه دارد ولی چه قبل و چه بعد از آن بعلت فراهم نبودن
شرایط خاص اقتصادی در این دوران آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره
همیشه میسر نبوده و در جنگل ها و جلگه های این سرزمین هم چوب مناسب پوشش
پرورش نمی یافته است لذا طاقهای منحنی و گنبد جای اصلی خود را به عنوان یک
پدیده ساختاری و اقلیمی در معماری ایران به آسانی پیدا می کنند .
در متون موجود ، دیرینه ترین گنبدی که به آن اشاره می شود مربوط به دوران
اشکانی و اوایل ساسانی است . این گنبد در شهر فیروز آباد و به قطر ۱۰/۱۶
متر بنا شده است . چنانچه ابن البلخی در توصیف شهر فیروز آباد و گنبدی که
در میانه شهر برپا شده می گوید : اردشیر شهر فیروزآباد ، که اکنون هست بنا
کرد و شکل آن مدور است چنانک دایره پرگار باشد . در میان شهر آنجا که مثلاً
نقطه پرگار باشد دکهٔ انباشته برآورده است و نام آن ایوان کرده و عرب آنرا
طربال گویند و بر سر آن دکه سایها ساخته و در میان گاه آن گنبدی عظیم
برآورده و آنرا گنبد کیرمان گویند و طول چهار دیوار این گنبد تا زیر قبه آن
هفتاد و پنج گز است و این دیوارها از سنگ خارا برآورده است و پس قبه عظیم
از آجر بر سر آن نهاده و آب از یک فرسنگ از سر کوه رانده و به فواره بر این
سر بالا آورده و دو غدیر است که یکی بوم پیر گویند و دیگر بوم جوان و بر
هر غدیری آتشگاهی کرده است .در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و
تکامل می یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت
الگو و دستور العمل کلی مورد بهره برداری قرار می گیرد
در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس
تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل کلی
مورد بهره برداری قرار می گیرد
روش گنبدسازی چه در دوران ساسانی چه در دورهٔ اسلامی آنچنان با استفاده از
نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت می
گیرد که در همه انواع ، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در
برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می کنند ، گرچه در گوشه
سازیها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش
گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است
.
آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا ( نداشتن قالب ) آنرا با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می کند.
و....
