بخشی از مطلب
ساسانیان سازنده شهرهای بسیاری بوده که ویرانه های چندی از آن ها که به جا
مانده، نمودار شکوه و بزرگی و بلندنظری آن ها می باشد. در کتاب شهرستان های
ایران که به زبان پهلوی مانده، نام صدها شهر که شاهنشاهان ساخته اند و تا
چندی پس از آن ها نیز آبادان بوده است، یاد شده. در این گفتار به ذکر یکی
از معظم ترین و پرشکوه ترین آن می پردازد.
به طور مقدمه باید گفته شود، که معماری عهد ساسانی با احداث طاق های آجری
به جای پوشش های چوبی که سرانجام در اثر پوسیدگی یا موریانه یا آتش سوزی
ویران می گردید و همچنین نیاز کاخ ها را به ستون های زیاد که تالار گسترده
ای را به شکل جنگلی از ستون سنگی یا چوبی درمی آورد و هنگام پذیرایی ناگزیر
عده ای در پشت ستون ها دیده نمی شدند و از لحاظ فرش هم تولید اشکال می
نمود، حل کرده بودند و با به کار بردن طاق های هلالی مرتفع دهنه دار، که
فشار آن فقط بر روی حرزهای دو سو بوده، از به کاربردن ستون و پوشش چوبی بی
نیاز گردیدند. فایده و اثر محسوس این معماری همین بس، که تالار مدائن با ۹۱
متر درازا و ۲۶ متر پهنا، وسعتی در حدود نیمی از وسعت کاخ صدستون خشایارشا
در تخت جمشید، بدون وجود ستون هائی مسقف و با ارتفاعی بیش از دو برابر
بلندی کاخ آپادانای تخت جمشید سرپا بوده است و اگر هر آینه خلیفه دوم عباسی
«منصور دوانیقی» دست به ویرانی آن برای بردن مصالحش دراز نکرده بود، چه
بسا که به این صورت امروزی درنمی آمد و با خلل کمتری به جا مانده بود.
در بسیاری از بناهای ساسانی مصالح کم ارزش و پست مانند سنگ های شالوده یا
آجر به کار رفته، ولی در ازا گچ کاری و گچ بری قابل توجه و شایان ارزشی بر
روی آن ها انجام می دادند. همین گچ بری ها یکی از ویژگی ها و مزایای معماری
ادوار اسلامی گردید.
طاق های نیم دایره ای با آجر و پایه های سنگی و ستون هائی که از گچ و سنگ
ساخته شده و اغلب متصل به دیوار بوده، از مزایای معماری و ساختمان های عصر
ساسانی است. ویرانه های مدائن و دو کاخ عظیم فیروزآباد و سروستان و بناهای
بیشاپور کازرون و ویرانه های استخر همانندی از آن معماری هاست.
کاخ ها اکثر با سنگ و گچ های محکم ساخته شده ولی آن را با گچ بری های عالی
یا موزائیک جلوه و زینت می داده اند. طاق های هلالی آجری روی تالار چهار
گوش زده می شد، در حالی که در همان اوقات طاق های رومی روی تالارهای مدور
یا هشت گوش زده می شد. پاره ای از بناهای حوزه روم غربی، از طرح و نقشه
ساختمان های ایران عهد ساسانی تقلید گردیده است. کاخ های کهنه بلغارستان در
آبوباپلیکا شبیه طرح های کاخ ساسانی فیروزآباد سروستان می باشد. همچنین
حجاری معروف بلغارستان در منطقه مادابا کاملاً شبیه حجاری های ساسانی است.
معماران و طراحان رومی از معماری ایران به خوبی آگاه و از آن الهام گرفته
اند. در خارج از مرز خاوری هم بی تأثیر نبوده و پایه های هنری ایرانی
بودایی بر آن استوار بوده است و تأثیر هنر و معماری ایران عهد ساسانی در
خاور و باختر را می توان در این جمله پروفسور پوپ خلاصه کرد: «هنر این دوره
پهلوانی و دارای چنان قدرتی بوده که از چین تا اروپای رومی را تحت تأثیر
قرار داد.»
دانشمند و مورخ شهیر ویل دورانت هم در کتاب «اوج اعتلای بیزانس» درباره هنر و معماری ساسانی می نویسد:
«هنر ساسانی با اشاعه شکل ها و دواعی هنری خود در هندوستان، ترکستان، چین
در شرق و سوریه، آسیای صغیر، قسطنطنیه، بالکان، مصر و اسپانیا در مغرب، دین
خود را ادا کرد. شاید نفوذ آن به هنر یونانی یاری کرد، تا از ابرام در
نمایش تصویرهای کلاسیک دست بردارد و به روش تزئینی بیزانسی گراید، و به هنر
مسیحیت لاتین معاضدت نمود تا از سقف های چوبی به طارم ها و گنبدهای آجری
یا سنگی و دیوارهای دعامه ای عطف توجه کند. هنر ساختن دروازه ها و گنبدهای
بزرگ که خاص معماری ساسانی بوده، به مسجدهای اسلامی و قصرها و و معابد
منتقل شد. هیچ چیز در تاریخ گم نمی شود، دیر یا زود بر فکر خلاق فرصت و
تحول می یابد و رنگ و شراره خود را به زندگی می افزاید.»
پروفسور ج.ه.ایلیف مدیر موزه شهر لیورپول انگلستان ضمن مقاله محققانه تحت
عنوان «ایران و دنیای قدیم» در کتاب «میراث ایران» راجع به معماری ساسانی
می نویسد: «ساسانیان در زمینه معماری ایران موقعیت مرکزی مهمی دارند، زیرا
از شکل های یونانی اعراض کرده به طرح های ساختمانی هخامنشی بازگشتند. با
این تفاوت که سبک هخامنشی ستون های «تنه درختی» و نیز بزرگ حمال و سقف سبک
بلند تخت جمشید، جای خود را به سقف های گرد ضربی که معمول به کاربردن آجر
پخته در معماری بود، داد. دالان سقف قبلی از در ورودی در معماری هخامنشی که
امروز هم در خانه های ایرانی بصورت دهلیز یا ایوان ستون داری دیده می شود
در کاخ های ساسانی به صورت ایوان شاه نشین جلوباز کاخ های طاق کسری و
فیروزآباد درآمده و گنبدی بر پایه های سه گوشه آجری روی آن را پوشانده است.
آشنایی کاملی که با شاه نشین جلوباز و سقف دار کاخ کسری داریم، سبک این
ساختمان را در نظرمان به منزله طرح های عمده ساختمانی دوره ساسانیان جلوه
می دهد. ولی این سبک اهمیت بیشتری دارد، زیرا همین طرح پس از آنکه دو طاق
پوشیده در دوسویش اضافه شد، ساده ترین نمونه خانه روستایی است.»
