مدخل
در بعضی شهرها در گوشه و کنار کشور پهناور ایران محله ها، مسجدها و
آبادیهایی وجود دارند که چون در کنار مناره یا گلدسته قرار گرفتهاند،به
پامنار نامبردار شدهاند.وجیزهی حاضر به بررسی این چنین اماکنی
میپردازد.
عنوان پامنار،برگرفته از ویژگیهای معماری دیوانی ایران قبل از اسلام و سپس
معماری مذهبی عصر اسلامی و بویژه ساختمان منارهها و مأذنههای مساجد
است.این نامگذاری مانند اشباه آن همچون مشهد،
تربت،زیارت،زیارتگاه،قدمگاه،امامزاده،معصومزاده،آستانه،شهید،پیر و شیخ که
در گوشه و کنار ایران و کشورهای مجاور موجود است،در عصر اسلامی رایج شده
است.وجه تسمیهی این پامنارها-برخلاف بسیاری از محلهها و آبادیها که وجه
تسمیهی آنها منشأطبیعی(مثل پستی و بلندی سطح زمین یا آب و هوا)دارد-از
عامل انسانی(معماری ایرانی /اسلامی)-یعنی وجود مناره یا مأذنه یا میل یا
برج نشات گرفته است.
2-وجه تمسیهی منار
منار،اسم مکان از ماده،نار یا نور، Olace of Fire به معنای محل نور یا نار
یعنی آتشگاه و جای روشناییست1و به جایی اطلاق میشود که به صورت ستونی
بلند و ساختمانی برج مانند ساخته شده باشد.از عصر هخامنشیان به بعد،از این
منارها به منظور فرستادن پیام و نیز راهنمایی پیکها و چاپارها و دیگر
مسافران در کنار راهها در خشکی یا برای کشتیها در بندرها استفاده میشده
است و آن از طریق افروختن آتش بر روی این منارهها بوده است،چنانکه از
دیرباز،بر روی برجهای دیدبانی در بندرهای دریایی چراغ افروختهاند.2و به
همین دلیل در زبانهای لاتین به این منارها تا همین امروز Light House
میگویند.چنانکه منارهی اسکندریه(یعنی فانوس دریاییی اسکندریه مصر)که به
دست یکی از بطالسه در 279 م ساخته شد،یکی از عجایب سبعهی دنیای قدیم
بوده است.
پس از ظهور اسلام،در کشورهای مسلمان،از این منارههای قدیم برای گفتن اذان
استفاده شده و به علاوه منارهای جدیدی نیز نوعا برای کمک به توازن
ساختمان مساجد و معابد بزرگ از آجر یا سنگ ساخته شده است که این دست از
منارهای عصر اسلامی به عنوان مأذنه یا گلدسته معروف شده است.به همین
دلیل،مناره به عنوان محل مرتفع ضرب المثل شده است چنان که سعدی در
دیباچهی گلستان گوید که: «چراغ،پیش آفتاب پرتوی ندارد و منارهی بلند در
دامن کوه الوند،پست نماید».3
گفتنیست که هرچند واژهی«منار»لفظی عربیست،ولی ریشهی تمدنی آن ربطی به
اعراب ندارد و دلیل این واقعیت آن است که در سرزمین عربستان تا قبل از
فتوحات اسلامی منارهیی وجود نداشت. برعکس،منارهها از عصر هخامنشیان که
واضع پیشرفتهترین نظام پستی و چاپار در دنیای باستان بودند،در ایران دست
شد.چنانکه بنا به نوشتهی هرودوت یونانی،پیکهای شاهنشاهی هخامنشی،اخبار و
فرمانهای دولتی را با سرعت بسیار از مرکز سلطنت به گوشه و کنار امپراتوری
هخامنشی میرساندند و نه برف و نه باران،نه گرما و نه تاریکی شب،چاپارهای
بادپیمای ایرانی را از سفر مانع نمیشد.
3-علت غایی بنای منارها
در ایران از عصر هخامنشیان به بعد،میلها یا منارههایی ساخته شد که
اسبهای چاپار در پای آنها نگاهداری میشد و چون چاپار از پای یک میل به
پای میل دیگر میرسید با افروختن آتش،خبر رسیدن او را به منازل سابق و
لاحق میدادند.نمونههای بر جای ماندهی این میلها یکی«میل اژدها»واقع در
نورآباد ممسنی متعلق به عصر اشکانی و دیگری«منار فیروزآباد فارس»متعلق به
عصر ساسانیست.در آن عهد، منارهها در حقیقت علائم راهنمایی برای چاپار
دولتی بودند و از آتشافروزی بر بام این ستونهای مرتفع نه تنها به منظور
راهنمایی چاپار بلکه همچنین به منظور دادن و فرستادن پیامهای مهم استفاده
میشد. چنانکه حتی قبل از هخامنشیان بنا بر مندرجات کتاب یادگار زریران
در عصر ظهور زرتشت در دورهی سلطنت گشتاسب،فرمان احضار نیروهای نظامی با
افروختن آتش در قلههای مرتفع به اطلاع مردم رسیده بود.
میل،منار و مناره برای راهنمایی و نشانه Signpost مورد استفاده بود، و نظر
به اینکه راههای ایران از مناطق کویری،کوهستانی و جنگلی عبور
مینمود،حرکت شنهای روان در کویر و برف و باران و توفان در جنگل و مناطق
کوهستانی جادهها را از دید دور میداشته،به خصوص در کویر به خاطر شنهای
روان جادهها محو میشده،لذا وجود نشانه و علامت در کنار راهها و در جوانب
شهرها ضرورت پیدا میکرد و هیچ یک از نشانهها بهتر از منار نبود.یکی از
این منارهها،منار زینالدین کاشان است که حدودا در کنار یکی از دورههای
کاشان به نام دروازهی اصفهان قرار گرفته است.منار مسجد تاریخانه در
دامغان متعلق به عصر سلجوقی و منار خسروگرد در سبزوار(ساختهی 505 ه ق.)نیز
در دشت و در حاشیهی کویر و در مسیر شاهراهها واقع شدهاند که احداث
برجهای راهنما ضرورت داشته است.
بعد از ظهور اسلام با شکل یافتن مساجد،گلدستهها و مأذنهها به دلیل نوع
بنا و همچنین لزوم گفتن اذان از محلی مرتفع از ساختمان برجها،میلها و
منارههای راهنما نشأت گرفته و احداث شده است و گلدستهها میتوانسته به
عنوان برجهای راهنما هم مورد استفاده قرار
گیرد.نخستین مناره در تاریخ اسلام،به دستور زید بن ابیه(حاکم عراق) در مسجد
بصره ساخته شد و به فاصلهی کوتاهی به دستور معاویه در شام به تقلید از
منارهی صخرهی مقدس: Dome of the Rock در اورشلیم و منارههای صوامع
عیسوی،برای مسلمانان نیز در کنار مساجد مناره ساختند.سومین مناره مهم عصر
اسلامی را ابودلف قاسم بن عیسی عجلی در خلافت معتصم عباسی در سامرا ساخت و
چهارمین مناره در خلافت متوکل عباسی در 240 ه.در همان شهر بنا شد که هم
مأذنه و هم محل افراشتن پرچم خلافت بود.
در شامات،به صومعه،منار اطلاق میشده است و بنابراین این در متون مربوط به
شام،منار اغلب به معنای زاویه یا صومعه یعنی محل انزوا و ریاضت مرتاضان به
کار برده میشود.چنان که غزالی در المنقذ من الضلال میگوید که پس از
فرار از مدرسه و ترک کرسی تدریس،از بغداد به دمشق رفت و در آنجا
در«منار»مسجد جامع اموی به ریاضت پرداخت.این کنکته از این رهگذر قابل
تایید است که ولید خلیفهی اموی که مزار یحی John the Babtist را به مسجد
جامع دمشق تبدیل کرد، منارهها و صومعههای این معبد عیسوی را به حال خود
باقی گذاشت.4
در قرون اولیهی اسلام در هر شهر فقط یک مسجد برای اقامهی نماز جمعه
تاسیس شد.اما بعدها،در شهرهای بزرگ در هر محله مسجدی تاسیس گردید و در
کنار هر یک از آنها نیز منارهای بنیاد نهاده شد.لذا در قرن هشتم هجری در
ایران به حدّی مناره فراوان شد که عبید زاکانی طنزپرداز معروف در رسالهی
صد پند میگوید:
«در کوچهیی که مناره باشد،وثاق مگیرید تا از درد سر مؤذنان بدآواز،ایمن باشید».5
منارههای تاریخی در مساجد فراوان است و یکی از آنها در کاشان منارهی مسجد جامع است که سومین منار معتبر دوره سلجوقیان است.
4-ساخت و ساز منار
منارهها بیشتر با آجر و ملات گچ و خاک ساخته شده و از تزیینات آجری
برخوردار میباشند.در برخی از منارهها با استفاده از آجر جملهیی تکرار
شده مانند منارهی مسجد جامع نوشآباد که با آجر«عنداله العلیم»روی بدنهی
مناره نقش بسته است و در نوع خود بسیار ارزشمند است.
هر مناره،نوعا از سه قسمت(پایه،ساقه،رأس)تشکیل شده است: قسمت اول،پایه و یا
خاکانداز به صورت چند ضلعی و یا استوانهیی، قطورتر از بدنهی مناره است.
قسمت دوم،ساقهی مناره،بخش اصلی مناره است که نوعا به وسیلهی پلکان حلزونی
از درون مناره به بالا راه دارد.در بدنهی پلکان سوراخهاییست که نفوذ
روشنایی به داخل راهپلهها را ممکن میسازد. معمولا پلهها با بدنهی آن
به صورت هشتگیر و با هم ساخته شده است.
قسمت سوم،رأس مناره که در حقیقت بام و سرپوش مناره یا بالاترین قسمت آن است
که در عصر اسلامی از آن برای دادن بانگ نماز (اذان)استفاده میشده است.
نمونههای منارها یکی منار خسروگرد در سبزوار مربوط به قرن پنجم(ارتفاع در
حال حاضر بیش از 20 متر)و دیگری منار زینالدین در کاشان حدودا مربوط به
قرون هشتم و هفتم هجری(ارتفاع در حال حاضر حدود 47 متر)است.
5-اماکن معروف به پامنار در ایران
معروفترین محلههایی که در ایران به پامنار،نامبردارند،عبارتند از:
5-1-پامنار تهران
در گذشته،محلهی پامنار یکی از گذرهای محلهی«عود لاجان» بوده است که به
صورت بازارچهیی(به طول 1400 متر)،«دروازه شمیران» را به شبکهی«بازار»متصل
میساخته است.وجه تسمیهی گذر پامنار، وجود«منار»(مأذنهی)مسجد عود لاجان
معروف به مسجد و مدرسهی میراز صالح(یا آبهرام:آغا بهرام)از آثار قرن
سیزدهم هجریست که به شمارهی 410 در فهرست«بناهای تاریخی ایران»به ثبت
رسیده است.6 پس از توسعهی معابر،بازارچهی پامنار که خود مجموعهیی شامل
کاروانسرا،تیم،تیمچه،تکیه،حمام،آبانبار،مسجد و مدرسه بود،به خیابان
پامنار تبدیل شد و بعضی از بناهای قدیمی در این تبدیل و توسعه از میان
رفت.اما«منار»مسجد و مدرسهی میرزا صالح،در بر غربی خیابان پامنار برجای
ماند.7اکنون مسجد پامنار تهران به مساحت تقریبی 430(چهارصد و سی)متر
مربع،واقع در خیابان پامنار در بخش 12 تهران است.مدرسهی میرزا صالح،پس از
اتمام طرح توسعه،به «مدرسهی انصاریه»تغییر نام یافت و عاقبت پس از
تغییراتی در سال 1372 ش از طرف منطقهی 12 آموزش و پرورش تهران
به«مدرسهی ولایت فقیه»تبدیل شد.در گذشته،در گذر پامنار،باغهایی نیز وجود
داشته است که یکی از آنها در عصر قاجار به توسط سفارت روسیهی تزاری
خریداری شده است وبعدها که سفارت مذکور،به جای دیگری منتقل شده،این باغ که
اکنون در ضلع غربی خیابان پامنار واقع است،به مرکز بازرگانی سفارت روسیه
اختصاص یافته است.8
5-2-پامنار دامغان
مدرسهی پامنار دامغان در محلهی دباغان در سمت شمال بازار دامغان،زیر گنبد
بزرگ خشتی معروف به قیصریه روبهروی مسجد جامع و نزدیک گنبد پیر علمدار
واقع است.9مدرسهی پامنار در 1118 ه.ق. در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی
به همت حاج فتح علی بیک قاجار(فرزند ولی خان بیک استرابادی)به همراه آب
انبار بنا شد و به همین دلیل به«مدرسهی حاج فتح علی»نیز معروف است.10در
وقفنامهی این مدرسه،موقوفاتی برای آن برقرار گردیده است.11این مدرسه،در
سالهای 1314-1317 خورشیدی به همت محمد تحصیل دوست،رییس فرهنگ دامغان،با
انجام مختصر اصلاحات و تغییراتی،به عنوان دبستان پهلوی و دبیرستان فردوسی
مورد استفاده قرار گرفت.ولی پس از شهریور 1320 به صورت اول برگشت و در
اختیار طلاب علوم دینی گذاشته شد.12
5-3-پامنار رامشه
محلهی پامنار رامشه واقع در دهستان رامشه در بخش رامشه در استان
اصفهان،متعلق به عصر صفوی(اواخر قرن دهم)است.در محلهی پامنار رامشه،مسجد
کوچکی وجود دارد مساحت کنونی آن نزدیک یکصد متر مربع است و دارای یک مناره
به ارتفاع دوازده متر و یک محراب قدیمیست.
5-4-پامنار زواره
محلهی پامنار زواره در 15 کیلومتری شمال شرقی اردستان است که اکنون بخشی
از شهرستان اردستان در استان اصفهان میباشد.مسجد واقع در این محله،به قولی
به سال 380 ه.به دست عبداللّه محمد بن کمال الدین ابراهیم14و به قولی
دیگر به سال 15461بنا شده است و به علت منارهی بلندی(به ارتفاع 23 متر)که
این مسجد دارد به پامنار معروف است.مساحت کل آن 500(پانصد)متر و مساحت
شبستان آن قریب 200(دویست)متر است.این مسجد گنبد ندارد،ولی دارای منبر است
که در 1275 ه.ساخته شده است.مسجد پامناره زواره که در حال حاضر در کوچهی
پامنار زواره-در محلهی بن کویه نرسیده به حسینیه بن کویه- واقع است،16در
گذشته هفت ایوان یا هفت محراب داشته که همه دارای کتیبههای تاریخی و
قرآنی به خط ثلث و کوفیست.این بنا به شمارهی 108 در فهرست«بناهای تاریخی
ایران»به ثبت رسیده است.17
5-5-پامنار سبزوار
محلهی پامنار در مرکز شهر سبزوار در کنار مسجدی به همین نام در خیابان
بیهق سبزوار،واقع است.به قول مشهور،این مسجد به سال 266 ه.در زمان خلافت
المعتمد باللّه عباسی و به هنگام امارت امیر احمد بن عبداللّه خجستانی در
خراسان بنا شده است.18و گویا همین مسجد آدینه بیهق بوده است که در 317ه.ق
به وسیلهی امیر ابوالفضل زیاری بازسازی شده19و بعدها پادشاه بلغار به
سال 415 ه.ق برای هزینههای آن اموالی از بلغار به بیهق فرستاده است.20
بنابراین گفتهاند که این مسجد،تا زمان تاسیس مسجد جامع سبزوار به سال 632
ه.ق مسجد جامع شهر ماند.21اما با توجه به اینکه به قول ابوالحسن بیهقی در
تاریخ بیهق،مسجد آدینه بیهق را در عصر معتمد عباسی(هم زمان با تاسیس مسجد
جامع قم)در قرن سوم،از چوب ساختهاند و با عنایت به اینکه ساختمان مسجد
پامنار در حال حاضر،با طاقهای ضربی ساخته شده و چوب در آن مصرف نشده
است،دلیلی بر اینکه منظور از مسجد آدینهی مذکور در تاریخ بیهق همین مسجد
پامنار باشد،وجود ندارد.تنها تفسیر برای حمل بر صحّت این قول دایر بر
اینکه مسجد پامنار تا قبل از سربداران مسجد آدینهی سبزوار بوده است،این
است که بگوییم مسجد قدیمی که از تیرهی چوب ساخته شده بود،باید به کلی
ویران شده باشد؛چنانکه منار آن نیز که به سال 420 به وسیلهی خواجه
ابونعیم احمد بن علی ساخته شده،24 سال بعد در اثر زلزلهی عظیمی که در بیهق
و قومس آمد،ویران شد.لذا باید بعدها ساختمان فعلی را به جای آن بنا کرده
باشند.
مساحت فعلی مسجد پامنار در حدود 934 متر مربع است.این مسجد منارهیی به
ارتفاع 15(پانزده)متر دارد22که همچون منارجنبان اصفهان،جنبان است23و بر
فراز آن نیز کتیبهیی به خط کوفی وجود دارد.24در سالهای اخیر به همت سید
یحیی نظامزاده فرزند نظام العلمای سبزوای،تعمیراتی در مسجد پامنار صورت
گرفته و قرائتخانه و کتابخانهیی نیز در آن احداث شده است.25
5-6-پامنار سمنان
مسجد پامنار سمنان واقع در خیابان صاحبالزمان در بخش «مهدی
شهر»سمنان،متعلق به اواخر قرن سیزدهم هجریست.کل مساحت مسجد 700(هفتصد)متر
مربع و مساحت شبستان قریب 320 (سیصد و بیست)متر مربع است.مسجد مذکور
منارهیی به ارتفاع 15 (پانزده)متر دارد.27
5-7-پامنار کاشان
محلهی پامنار کاشان از محلههای قدیمی کاشان است که در عصر نادرشاه
افشار-همچون محلههای بیدگل و هاورن-یهودینشین بوده است.28مسجد پامنار
کاشان واقع در خیابان ملاّ حبیباللّه شریف کاشانی در شهر کاشان،به مساحت
430(چهارصد و سی)متر مربع، اکنون منارهیی ندارد.نام محلی آن«دربند
پامنار»است.29
5-8-پامنار کرمان
مسجد پامنار کرمان،واقع در خیابان شریعتی در محلهی«شهر» کرمان،از بناهای
قرن هشتم هجری است و بنا بر کتیبهیی که بر دیوار مسجد منقور است،به سال
793 ه.ق.به امر سلطان عمادالدین از سلاطین آل مظفّر(برادر شاه شجاع ممدوح
حافظ)ساخته شده بود30و به شمارهی 210 در فهرست«بناهای تاریخی ایران»به ثبت
رسیده است.31منارهی این مسجد با تزیین مختصر کاشی معرق تعمیر شده و
شبستان آن بر روی پایههای آجری حجیمی قرار دارد.32
5-9-پامنار قم
اولین منار قم واقع در مسجد ابوالصدیم حسین اشعریست که در 291 منارهیی به
ارتفاع 25 متر و قطر 5/3 متر در حکومت یحیی بن اسحق اشعری در کنار آن
ساخته شده بود و به همین دلیل شهره شده است.33
مسجد پامنار قم که اکنون به مسجد جواد مشهور است،در خیابان آذر(محلهی
پامنار سابق)واقع است و جمعا 250(دویست و پنجاه)متر مربع مساحت دارد.این
مسجد در 1351 ش به همت حاج علی دنکو بگرکانی تجدید بنا شده است.34
پینوشتها
(1)-دهخدا،علیاکبر،لغتنامه.(2)-معین،محمد،فرهنگ معین،ج 4،ص 3470.
(3)-سعدی،گلستان،چاپ نوراللّه ایزدپرست،تهران،دانش،1376،ص 14. (4)- EI
2.VI.363 (5)-زاکانی،عبید،رسالهی صد پند.(6)-ورجاوند،پرویز،«پامنار»،
دایرةالمعارف تشیع،ج 3،ص 607 و مشکوتی،نصرتاللّه،همان جا،ص 205.
(7)-ورجاوند،همان جا،ص 607.(8)-همان جا،ص 607.(9)-کشاورز،علیاصغر،صد
دروازه،ص 115.(10)-همان جا،ص 115 و 119.(11)-همان جا،ص 121-124. (12)-همان
جا،ص 120-121.(13)-دبیرخانهی نظارت بر کانونهای فرهنگی مساجد. (14)-همان
جا.(15)-فیض،219 و نراقی،55.(16)-همان جا.(17)-مشکوتی،همان جا، ص
63.(18)-بیهقی،صص 49-53.(19)-محمدی،ص 123.(20)-بیهقی،صص
52-53.(21)-امین،علینقی،949-950.(22)-اعتماد السلطنه،3/205.(23)-امین،
حسن،ص 837-838.(24)-شریعتی مزینانی،ص 161.(25)-امین،علینقی،ص
905.(26)-محمدی،ص 123.(27)-دبیرخانهی نظارت بر کانونهای فرهنگی
مساججد.(28)-نراقی،همان جا،ص 11.(29)-دبیرخانهی نظارت بر کانونهای
فرهنگی مساجد.(30)-پور احمد،ص 83.(31)-مشکوتی،ص 157.(32)-حاتمی، ص
199.(33)-فیض،ص 215-217.(34)-دبیرخانهی نظارت بر کانونها فرهنگی م
