بادگیر از مظاهر و سمبلهای تمدن ایرانی است دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر
در کدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از
بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس نام برده‌اند
کاریز و بادگیر و خانههای گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است
هر سه کلمه بصورت معرب به زبان عربی نیز راه یافته قنات - بادجیر و بادکیر و
قبه و قبعه معرب‌های فارسی کلمات فوق هستند.
اولین بادگیر ها در یزد خودنمایی کردند.سیستم کاری بادگیرها بهاین نحو می
باشد که هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می کشند و با تشت های آبی
که درون آنها تعویه شده ، هوا را خنک و سبک می کنندو به داخل خانه هدایت می
کنند.
در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان‌ها با توجه به اقلیم و شرایط
محیطی ساخته میشده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور کلی
شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در
مناطق مختلف داشته است.
بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان بادگیر است. بادیگرهایی با اشکال مختلف
در بسیاری از شهرهای مرکزی و جنوبی ایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب
طراحی و اجرا شدهاند. از نام‌های باستانی و گوناگون آن مانند واتفر،
بادهنج، باتخان، خیشود، خیش‌خان، خیشور، ماسوره و هواکپ برمی‌آید که
پدیده‌ای بس کهن است.
باد پس از برخورد با سطوح فوقانی به دالانهایی هدایت می‌شود که با سطح آب
داخل حوضخانه برخورد کرده (مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی
اتاق را خنک می‌کند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانالهای خشک عبور می‌کند
(مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می‌کند.
وضع خاص اقلیمی ایران که هوای بخش عمده ای از آن خشک و بخش دیگری گرم و نیم
مرطوب است عامل اساسی در پیدایش و کاربرد شیوه های مختلف برای کاستن دما
در داخل فضاهای مسکونی بوده است . معماران ایرانی در طراحی خانه ها به عامل
استفاده از سطح سایة بیشتر در فصل گرما و عایق بندی بدنه و سقف در برابر
نفوذ گرما و نیز ایجاد جریان هوا در داخل بنا توجه فراوان داشته اند.
چنانکه در ناحیة خشک و گرم جنوب ، در شهرهایی چون دزفول و شوشتر، از وسیلة
خنک کنندة بسیار مؤثری بهره جسته اند که آن را شوادان * می نامند، در
بسیاری از نواحی دیگر ایران ، بادگیر رایجترین وسیله ای است که برای تهویه
به کار می رود. معماران ایرانی برای جابجا کردن هوا در داخل فضاهای بسته و
کاستن دما، به بادهای گوناگونی که در نجدِ ایران می وزد و به استفاده از
نیروی مؤثر آن ، توجه کرده و برای بهره جستن از آن بادگیر را ابداع نموده
اند. جهت وزش باد و ارتفاع آن از سطح زمین و زمان و دورة وزش و عوامل دیگر
در پدید آوردن گونه های مختلف بادگیر نقش اساسی داشته است . استفاده از
بادگیر به طور عمده در ناحیة مرکز و جنوب ایران و ساحل خلیج فارس و ناحیة
خراسان ، بویژه در شهرهایی چون یزد و کاشان و بم و ابرقو و جهرم و طبس رایج
است . انواع بادگیر. بادگیرها را برحسب چند عامل می توان تقسیم بندی و
بررسی کرد:
1. شکل برشِ میله . یا بدنة بادگیرها به اشکال مربع و مستطیل و هشت ضلعی
ساخته می شود. بدنة چهارگوش و هشت گوش بیشتر مناسب مناطقی است که در آنها
بادهای ملایم و متنوع می وزد و امکانِ گرفتن باد از جهات مختلف وجود دارد.
بدنه های مستطیل نیز مناسب ناحیه هایی است که جهت وزش باد در فصل گرما از
یک سو و به طور معمول از شمالِشرقی به جنوبِ غربی است . بدین دلیل ، دراین
گونه مناطق میله را مستطیل می سازند تا دهانه ای که باد را مستقیماً می
گیرد، سطح تماس بیشتری داشته باشد.
2. تعداد و انواع دهانه . بادگیرها برحسب تعداد دهانه به دو دستة کلّیِ یک
دهانه و چهاردهانه تقسیم می شوند. بادگیرهای یک دهانه خود به سه نوع تقسیم
می شوند: الف) در منطقه هایی که غالباً در آنها گردباد و طوفانهای شدید می
وزد، بادگیرها را یک دهانه می سازند وبه طور معمول دهانه روبه کوهستان و
اغلب به سوی شمال شرقی است و سقف آنها را برای مقاومت در برابر گردباد، به
صورت خرپُشته می سازند؛ ب) در کرانه های خلیج فارس بادگیرها یک دهانه و
خرطومی شکل است . دهانه پشت به دریاست و بادِمرطوب برخاسته از دریا را درون
بنا به جریان می اندازد و هوای داخل را سبک می کند. در بندرعباس در چند
مورد کوشیده اند تا با کندن چاهِ آب در زیر این بادگیرهای مکنده ، هوای خنک
چاه را بالا بیاورند و فضای داخل را بیشتر قابل تحمل کنند؛ ج) روی خانه ها
و آب انبارهای بعضی از شهرها چون تهران و کاشان بادگیرهای «مضاعف » هست .
تعداد آنها بسته به بزرگی آب انبارها، گاهی به شش می رسد. دهانه های این
بادگیرها روبه جهات مختلف است و از هرطرف که باد بوزد، به داخل آب انبار
کشیده می شود و از بادگیر یا بادگیرهای دیگر هوای داخل به بیرون رانده و
جریان برقرار می شود. بنابراین ، یک میله یا دو میله کار بادگیر را می کند و
میله یا میله های دیگر کار هواکش را. معماران ، این گونه بادگیرها را «بده
و بستان » می نامند. بادگیرهای چهاردهانه ، بیشتر در شهرهای مرکزی و حاشیة
کویر دیده می شود و گذشته از کاربرد اصلی آنها که خنک کردن داخل بناست ،
به زیبایی و جلوة فضای عمومیِ معماریِ شهر نیز می افزاید. در میناب و قشم
نیز چند بادگیر چهاردهانه و هشت تَرْک هست که تقسیمات داخل میله کارِ
بادگیر و هواکش را همزمان انجام می دهد و هوا را از داخل بنا یا آب انبارها
به جریان می اندازد. با آنکه بادگیرهای مضاعف قدرت زیادی دارند، گاهی بر
روی بناهای بزرگ ، بویژه آب انبارهای حجیم ، از یک تا شش بادگیر چهاردهانه
ساخته می شود (نمونة آن آب انبار شش بادگیرة یزد است).
3. تعداد اشکوب . بادگیر دو اشکوبه یکی از انواع بادگیرهای ایرانی است .
این نوع بادگیر حجیم است و در منطقه هایی ساخته شده که در آنجا سطح وزش باد
متغیراست . برای آنکه بتوانند از بادِ منطقه که گاه بالاتر یا پایینتر می
وزد بهره بجویند، دو بادگیر را روی هم و بادگیر زیرین را با سطح بزرگتر و
بادگیر بالایی را با سطح کوچکتر ساخته اند (نمونه آن در یزد و ابرقو وجود
دارد).
4. ساختمان داخل میله . برای کشاندن بادِ خوش به درون و راندن هوای گرم و
آلوده به بیرون ، داخل میله را با تیغه ها و پرّه های آجری مورب تقسیم می
کنند. باد پس از ورود از یکی از دهانه ها بر اثر برخورد با دیواره و پرّه
های واقع در مسیر آن دهانه به پایین کشیده می شود. بر اثر ورود باد، هوای
آلوده و گرم از طریق شبکه های دیگرِ بادگیر، که پشت به جهت وزش باد دارند،
به بالا و بیرون می رود.
5. تیغه و دریچة بادگیر. معمولاً در دهانة بادگیرها تیغه هایی عمودی به
موازات یکدیگر قرار دارد که به گونه ای زیبا آنها را شکل داده وتزیین کرده
اند. نقش اصلی و فنی این تیغه ها تنظیم فشار باد است . انتهای بالای میلة
بادگیر، روی بامِ بنا یا کنارِ بدنة دیوار قرار دارد و در داخل فضاهای
مسکونی ، دیوارة مشبکی از کاشی یا چوب جلو دهانه نصب شده است تا به زیبایی
داخل بنا لطمه نزند. گاه نیز در این محل چیزی شبیه پنجره قرار می دهند که
می توان آن را باز و بسته کرد. در سقف شاه نشین بناهای بزرگی که بادگیرهای
دو اشکوبه دارد، زیر هر یک از مَجراهای بادگیر، دریچه ای چهارگوش قرار می
دهند که می توان آن راباز و بسته کرد.
6. تعیین بلندی میلة بادگیر. تعیین بلندی میلة بادگیر و محل دهانه های آن
از نظر فنی اهمیت فراوان دارد. معماران بادگیر از نردبانهای دو طرفه بالا
می روند و از برخورد باد به لاله های گوشِ خود و با تجربه ای که در این کار
دارند، ارتفاع مطلوب و مطبوع باد و براساس آن ، بلندی میله و محل دهانه ها
و ارتفاع آن را طوری تعیین می کنند که بتوان از بیشترین و بهترین بازده
بهره مند شد.
بادگیر های ایران
مردم ایران همیشه برای مقابله با سختی های طبیعت راههای بسیار هوشمندانه ای
اختراع می کردند که بعد از گذشت صد ها سال هنوز کارایی خود را از دست
نداده اند و حتی امروز هم قابل استفاده هستند. یکی از این اختراعات بادگیر
های ایران هستند که هنوز در جای جای شهر های کویری دیده می شوند و جزئی جدا
نشدنی از چشم اندازهای این شهرها هستند.
نکته بسیار مهم در مورد بادگیر ها اینست که این بادگیر ها تنها با بهره
گرفتن از شرایط محیطی استفاده از خصوصیات جوی منطقه و بدون استفاده از
هیچگونه انرژی اضافه همان کاری را انجام می دهند که امروز ایر کاندیشن ها
در بناهای ما انجام می دهند.
در حقیقت این بادگیر ها با استفاده از اختلاف دمای روز و شب و تغییر وزن هوا ایجاد برودت در ساختمان عمل می کنند.
این بادگیر ها در تمام مناطق کویری ایران دیده می شوند مگر در مناطقی که
شهر در دره قرار گرفته که معمولا هوای خنک تری دارد یا در مناطقی که طوفان
های سخت یا بادهای بسیار گرم دارد. محل قرار گیری این بادگیر ها در ساختمان
بسته به اندازه ساختمان و شکل آن در هر بنا متفاوت است. در شهر هایی که
باد مناسب تنها از یک جهت می وزد دریچه های بالایی بادگیر تنها از به یک
جهت باز هستند و از سه طرف دیگر بسته هستند.
بادگیر ها مثل دودکشهایی هستند که یک سر آن در زیر بنا و سر دیگر آن در
ارتفاع مناسبی بالاتر از سطح بام قرار دارد و در قسمت بالایی شکافهایی برای
ورود هوا تعبیه شده است.در پایین معمولا دریچه بادگیر به روی مخزن آبی باز
می شود که آب آن از قنات تامین می شود. و گاهی نیز این بادگیر ها را بر
روی آب انبار ها می سازند که برای خنک و تازه نگه داشتن آب داخل آنها
استفاده می شده است.
در قسمت پایین بادگیر که معمولا داخل یک سرداب یا شاه نشین که ارتفاعی کمتر
از سطح زمین دارند، محلی برای نشستن افراد و نگهداری غذاهای فاسد شدنی در
طول تابستان تعبیه می شود.
در حقیقت کل عمل بادگیر بر تغییر درجه هوای شب و روز، وزش باد و دمای کم
خاک پایین تر از سطح زمین شکل گرفته است و این تفاوت وزن هوا سبب ایجاد مکش
و ایجاد جریان باد مناسب در داخل ساختمان می شود و گردش باد در نقاط مختلف
بنا با باز کردن و بستن دریچه های بادگیر قابل کنترل است. و مخزن آبی هم
که معمولا در پایین این بادگیر ها تعبیه می شود تاثیر بسیار زیادی در ایجاد
رطوبت در هوای داخل بنا دارد که در مناطق گرم و خشک بسیار مهم خواهد بود.
اگر شما هم تجربه دیدن این بادگیر ها را داشته باشید حتما متوجه خواهید شد
هوا و خنکی مطبوعی که این بادگیر ها ایجاد می کنند بسیار دلپذیر است به به
هیچ وجه قابل مقایسه با کولر های امروزی ما نیست.
اختراع معماران قدیم ما آنقدر جالب و کارامد است که امروز کشورهای پیشرفته
دنیا که مساله استفاده از سوخت برایشان بسیار مهم است از این روش در تهویه
های ساختمان های خود استفاده می کنند.
بادگیر، میراث گذشته
طبیعی ترین روش تهویه،بادگیر است که بر حسب سرعت و جهت باد طراحی شدهاند.
حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در
تبادل دما، رطوبت و انتقال ذرات معلق است. این امر در ایجاد شرایط آسایش
انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد. جا به جایی هوا در بالا بردن سطح
کارآیی ذهنی و فیزیکی افراد و کاهش میزان ابتلا به بیماری‌ها بسیار موثر
است. همچنین می‌تواند عاملی در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی باشد. اهمیت باد
در طرح و ساخت محیط مسکونی از دیرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن
قبل از میلاد و ویترویرس معمار روسی یک قرن قبل از میلاد از روش استفاده
باد در معماری و شهرسازی صحبت میکنند.
میراث گذشته
در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان‌ها با توجه به اقلیم و شرایط
محیطی ساخته میشده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور کلی
شرایط آب و هوایی و جغرافیایی، تاثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در
مناطق مختلف داشته است.
بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان بادگیر است. بادیگرهایی با اشکال مختلف
در بسیاری از شهرهای مرکزی و جنوبی ایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب
طراحی و اجرا شدهاند. از نام‌های باستانی و گوناگون آن مانند واتفر،
بادهنج، باتخان، خیشود، خیش‌خان، خیشور، ماسوره و هواکپ برمی‌آید که
پدیده‌ای بس کهن است.
باد پس از برخورد با سطوح فوقانی به دالانهایی هدایت می‌شود که با سطح آب
داخل حوضخانه برخورد کرده (مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی
اتاق را خنک می‌کند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانالهای خشک عبور می‌کند
(مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می‌کند.
انواع بادگیر
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستند. ساده‌ترین نوع بادگیر یک
جناحی است و بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه‌ای، مانند سوراخ بخاری در پشت
بام ساخته می‌شود در این روش برای پرهیز از گزند گردبادها و طوفانهای
سنگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک و نسیم‌های مطبوع می‌سازند و
جبهه‌های دیگر آن را می‌بندند. در برخی موارد بادگیرهای یک طرفه را پشت به
بادهای شدید و آزاردهنده می‌سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و
تخلیه هوا را انجام می‌دهد.
ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر و شکل آن اولیه‌تر است. این مسیر مورب
(که در بالای بام دیده می‌شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و
پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار می‌گیرد و تهویه
را انجام می‌دهد. این نمونه بیشتر در منطقه سیستان و قسمتی از شهرستان بم
دیده می‌شود.
نوع دوم، نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبه‌روی یکدیگر و با پنجره‌های بلند
و باریک بدون حفاظ ساخته می‌شود و در قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو
حفره در طاقچه دیده می‌شود. این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده
می‌شود.
بادگیر نوع سوم سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی
منفصل (اشکم دریده) .در این نمونه می‌توان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه
استفاده کرد. البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
نوع چهارم، بادگیرهای چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل‌تر از انواع
دیگر ساخته شدهاند و معمولا داخل کانالهای آن با تیغه‌هایی از آجر یا چوب
یا گچ به چند قسمت تقسیم می‌شوند. در بعضی از نمونه‌ها در زیر کانال
بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می‌ساخته‌اند که هوای خشک و دارای گرد و
غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد و غبار آن جدا و هوای اتاق
(حوضخانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع میشده است. در مناطقی که امکان
ایجاد حوضخانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و
نمایان می‌کرده‌اند و امتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه
می‌یافته است. این فضاها (سرداب‌ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای
تابستان بوده است. این نمونه در یزد، کرمان و بوشهر و... دیده می‌شود.
در شهرستان یزد و برخی قسمت‌های مرکزی ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولا
هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل
می‌دهد. علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است که از هر طرف
وزش داشته و تیغه‌های کانال می‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل
مسیر هدایت کند. بادگیر چپقی نوع ششم بادگیرهاست که به جای فضای مکعبی شکل
خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله خم‌دار (زانو مانند) برای حجم خارجی
بادگیر استفاده کرده است، اما کانال‌ها و قسمت‌های داخلی مانند نمونه‌های
چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است. نماسازی
بادگیرها خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله
آجرکاری و یا گچبری ساخته می‌شود. در این جا لازم است از بادگیر مضاعف،
بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره‌ای نیز نام برد. در شیراز نیز بادگیرهایی کم
و بیش دیده می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان از بادگیر ارگ و آب انبار
کریم‌خان زند یاد کرد.
چشم‌انداز آینده
با ورود معماری مدرن و به ویژه استفاده از تاسیسات مکانیکی به تدریج نقش
اقلیم در ساختمان‌ها کم‌رنگ شد اما از نیمه دوم قرن گذشته که اقلیم و حفظ
محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده از فناوری همگون با محیط
طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژیهای پاک مانند انرژی
خورشید، باد و آب اهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمان
توجه به محیط زیست و تلاش برای طراحی ساختمان‌های اقلیمی و معماری همساز با
اقلیم آغاز شد.
امروزه می‌توان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه و برودت ساختمان
استفاده کرد. به وسیله بادگیر می‌توان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با
تهویه طبیعی تامین کرد و تنها زمانی که باد دیگر نتواند پاسخگوی نیاز
ساکنان باشد باید از تاسیسات مکانیکی بهره گرفت. حسن فتحی معمار مصری که
تلاش فوق‌العاده‌ای برای تلفیق معماری سنتی و تکنولوژی روز خود انجام داده
است، از یک پمپ آب در داخل کانال بادگیر ساختمان‌هایش استفاده می‌کرد که با
ایجاد فواره‌ای در روزهایی که هوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از میزان
گرما و هم از میزان گرد و غبار می‌کاست.
علاوه بر موارد گفته شده، طرحهای دیگری در سایر کشورها که با تکیه به
تهویه طبیعی طراحی شده به عنوان مثال در مرکز فروش بلوواتر انگلیس هوای
تازه از طریق دنباله‌ای از بادگیرهای مخروطی با ارتفاع دو متر تامین می‌شود
این بادگیرها روی بام سوار شدهاند تا هوای خنک‌تری را به پایین فرستاده و
آن را در فضای داخی پخش کنند. آنها در فاصله 15 متری نسبت به هم و روی
محور مرکزی مجتمع قرار گرفته‌اند و پس از دریافت جریان هوای خارجی، هوای
تازه را به داخل ساختمان می‌فرستند.
همچنین برج آرموری چین شامل مجموعه‌ای از بلوک‌های هم‌شکل سوار شده بر
یکدیگر با کاربری اداری، خرده‌فروشی، هتل و مسکونی است. در فصل تابستان یک
بادگیر هوای تازه را به سمت پایین دهلیز میانی سوق می‌دهد. سپس این هوا از
جداره‌ها به سمت بیرون کشیده می‌شود. در فصل زمستان این بادگیر هوا را از
بدنه ساختمان و مجرای جذب کننده‌های خورشیدی به سمت خود می‌کشد و از
ساختمان خارج می‌کند.
نمونه قابل ذکر دیگر لیستر انگلستان است میزان مصرف انرژی در ساختمان
کوئینز دانشگاه مونت فورت، نصف انرژی مصرفی در یک ساختمان معمولی مشابه این
بنا است که در آن سیستم تهویه مطبوع استفاده شده است. بادگیرهای مرتفع جلو
اغتشاش هوایی را گرفته و برای انتقال هوای داخل به خارج از بنا طراحی شده
است.
بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی
بادگیر، یک روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنک در داخل منازل گرم کویری
است . این دستگاه تهویه مطبوع ، سالیان درازی از روزگاران دور ، فضای
زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است . بادگیرها معمولاً برجکهای کوچکی
به صورت چهارضلعی یا چند ضلعیهای منتظمند که ساختار مثلث در آنها به هیچ
وجه دیده نمیشود. بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفعتر از جاهای
دیگر خانه در روی بام. عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانههای کویری به
نام حوضخانه بنا میشدهاند. حوضخانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای
اتاقهای تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاقهای تابستانی تشکیل شدهاند
از اتاقهایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد ــ گاهی اوقات تا ۵ در ــ به دلیل
جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شکل
فضای رابط میان حیاط خانه و اتاقهای تابستانی است. در میان این فضا، حوض
کوچکی بود و دلیل نامگذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این
فضا بود. بادگیرها دقیقاً در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی
که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت میکنند.بادگیرها عموماً از خشت
وگل ساختهمیشدهاند و برای محکم بودن آنها در مقابل وزش باد از تیرهای چوبی
در ساختمان استفاده میشده است.
بادگیر به صورت تزئینی با آجرهای نقشدار آراسته میشد.بادگیرها دارای
منفذهای ورودی به صورت قوسهای زیبایی بودهاند. نحوهٔ کارکرد بادگیرها به
صورت کولرهای آبی امروز کار می‌کرده‌اند، به این صورت که باد از منافذ
بادگیر به آن وارد شده و به صورت مجمع به روی حوض آب هدایت میشد، پس از
برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می‌گرفت. عمل تبخیر عملی است گرماگیر
که موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگیر میشده است و سپس باد سرد
وارد اتاقهای تابستانی شده و باعث سرد شدن هوای درون اتاقها میشده است. در
بعضی از عمارتهای قدیمی که متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضای
دربسته‌ای بود و اتاقهای تابستانی منافذ و دالانهایی داشت ــ مانند
کانالهای کولر ــ که باد خنک از این دالانها وارد اتاقهای خانه میشد و این
امر در صورتی بود که اتاقهای تابستانی تعدد داشت. از استفاده‌های دیگر
بادگیرها به عنوان سردکردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنک
نگهداشتن آبِ آب انبارها بود. بیشترین تعداد بادگیرها را در دشتهای خشک و
سوزان کاشان، یزد، جهرم، طبس، اروند و کرانههای خلیج فارس می‌توان مشاهده
کرد . در ساخت بادگیرها از تواناییهای معماری ایرانی به خوبی بهره گرفته
شده؛ به گونهای که بادگیرها علاوه بر آن که اهداف زیست محیطی را برآورده
میکنند، جزیی از ساختمان‌های زیبای چشمگیر نیز به شمار میآیند.رهگذران با
عبور از کوچههای شهر، با تماشای بادگیرهای متنوع، از لذت بینایی نیز بهره
میگیرند.بادگیرها انواع مختلفی دارند، اما یک نوع از آنها منحصر به فرد
است به نام بادگیر چپقی که در حال حاضر یک نمونه از این نوع بادگیر در
سیرجان باقی مانده است. برخی از بادگیرهای مشهور عبارتند از: بادگیر عمارت
بروجردیها در کاشان، بادگیر عمارت عباسیون (عباسیها) درکاشان، این بادگیر
پائینتر از سطح حیاط بود، بادگیر عمارت طباطبایی در کاشان، بادگیر عمارت
دولتآباد در یزد که با ارتفاع ۱۸ متر بلندترین بادگیر موجود است.
بادگیرهای آب انبار شیش بادگیری در یزد که همانطور که از نام آنها پیداست ۶
عدد میباشد.عمارت بادگیر، نگین مجموعه کاخ گلستان، بنایی متعلق به دوران
سلطنت فتحعلی شاه که در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدین
شاه با تصرفات عمده‌ای که در آن انجام گرفت به شکل امروزی درآمد. وجه
تسمیه این بنا به علت وجود برجهای بادگیر به منظور تولید هوای خنک، مطبوع و
انتقال آن به داخل عمارت حوضخانه و تالار اصلی بوده است. در زیر تالار و
عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد که چهار بادگیر بلند پوشیده از
کاشی‌های معرق، آبی، زرد و سیاه با قبه‌های زرین در چهار گوشه آن باعث خنک
شدن هوای حوضخانه، تالار و اطاقها می‌شود.
بادگیر ، برجهایی که در ایران برای تهویه بربام خانه ها ساخته می شود.
بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانة معدنها برای تهویه می سازند.
درخانه ها هوای خنک از بادگیر، که نوع ابتدایی تهویة مطبوع به شمار می رود،
به اتاقهای طبقة همکف یا زیرزمینها فرستاده می شود. بادگیر معمولاً
چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانة آن چند سوراخ تعبیه شده است . درون
بادگیر با تیغه ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده است ، به
چند بخش تقسیم می شود. بادگیر، که بیشتر در قسمت مرکزی ایران ، یعنی اطراف
یزد، یا در جنوب ، در نزدیکی سواحل خلیج فارس ، یافت می شود، با ظهور
روشهای جدید تبرید هوا و آب غالباً روبه ویرانی می رود و هنوز دربارة تعیین
دقیق چگونگی ایجاد اختلاف فشار هوا که باعث جریان هوا می شود، مطالعة علمی
کافی نشده است (ولف ، ص 15، 106؛ بیزلی ، ص 100ـ101). مارکوپولو از
بادگیرهای جزیرة هرمز در خلیج فارس به عنوان تنها وسیله ای که زندگی را
تابستانها در آن محل قابل تحمل می سازد یاد کرده است . از دیگر جهانگردان
مانند پیترودِلا واله و فیگوئروآ نیز در این باره وصفهای خوبی باقی مانده
است (رجوع کنید به یول ، ج 2، ص 383ـ384).
عربها نیز با بادگیر آشنایی داشته اند و هم اکنون نیز از آن استفاده می
کنند. در واقع چنین به نظر می رسد که نظایر این وسیله در بناهای باستانی
خاورِنزدیک ، از قبیل مصرِ دورانِ فراعنه و بابِل ، استفاده می شده است .
در زبان عربی قدیم این وسیله «بادَهَنج » یا «بادَنج » نامیده می شده که
معرب «بادْهَنج » (=بادآهنج ) فارسی است و گاهی به جای «بادگیر» به کار می
رود (رجوع کنید به دُزی ، ذیل «بادهنج »). در قصر «اُخَیضِر» بازمانده از
آغاز دوران عباسیان در عراق (رجوع کنید به معماری * ، بخش 3: «خلافت عباسی
») بادگیرهای چهارگوش در دیوارها دیده می شود. واژة «بادگیر» در عراق به
صورت «باجیر» به کار می رود. احتمال دارد که انتقال و گسترش بادگیر در شام و
مصرِ دوران اسلامی از طریق عراق انجام گرفته باشد. در آغاز دوران فاطمیان ،
«بادهَنج » جزئی از منظرة شهرها شده بود، زیرا ابن یونس ستاره شناس (متوفی
399) دربارة جهت صحیح روزنِ بادهنج بحث کرده است . می دانیم که هوای خنک
در مصر از سمت شمال یا شمالِغربی می وزد و بدین جهت بادهنجِ مصری یک روزنه
بود. به نوشتة عبداللطیف بغدادی (متوفی 629) هزینة ساختمان بادگیرهای بزرگ و
آراسته در زمان او تا 500 دینار می رسیده است . ظاهراً کهنترین نمونة این
نوع بادگیر که در قاهره به جای مانده ، بادگیر دیوارِقبلة مسجدالصالح طلائع
(555) است (رجوع کنید به کِرِسوِل ، ج 1، ص 284ـ285). در هزار و یک شب به
بادهنج اشاره شده و علاءالدین غُزولی ادیب (متوفی 815) نیز بخشی از جُنگ
خود موسوم به مطالع البُدور را به «بادهنج » در شعر و نثر اختصاص داده است
(روزنتال ، ص 1ـ19). در مصر جدید این وسیله معمولاً «مَلْقَف » (گیرندة ]
باد [ ) نامیده می شود. این مطلب را لِین در > آداب و رسوم مصریان امروز
< ، ص 38، نیز متذکر شده است . این لفظ امروز هم در مصر به کار برده می
شود (اسپیرو، ذیل "air shaft" و "ventilator" و "wind-sail" ). در خانه
های مسکونی ، معمولاً اتاقهای بیرونی ، «قاعه » یا «مَنْدَرَه »، یا اتاق
خواب به بادگیر مجهز بود (لِزین ، ص 12ـ15).
عمارت بادگیر
این عمارت در زمان فتح‌علی‌شاه ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه، توسط
حاج علی‌خان حاجب الدوله ،تغییرات عمده‌ای در آن صورت گرفت و به شکل امروزی
درآمد. در تابلوهای آب‌رنگ محمودخان ملک الشعراء در سال‌های ۱۲۷۸ تا۱۲۸۱ ق
از این عمارت، وضع اولیه کاملاً آشکار است.
عمارت بادگیر گذشته از گوشواره‌های زیبا، بالاخانه‌ها و دهلیزها، تالار
بزرگی دارد که ارسی‌ها و ستون‌ها و دیوارها و سقف آن با نقاشی و زرنگاری
وآینه کاری و گچ بری و منبت کاری و مرمر پوشیده شده است و از این حیث، یکی
از تالارهای پرکار و زیبای عمارتهای سلطنتی قدیم به شمار می‌رود.
در زیر تالار و عمارت مزبور، حوض خانه وسیعی وجود دارد که در چهار گوشه
آن چهار بادگیر بلند با مقطع چهارگوش از کاشی‌های معرق آبی و زرد و سیاه
با قبه‌های زرین قرار گرفته و هوای حوض خانه و تالار و اتاقها به وسیله
آنها به خوبی خنک می‌شود. در گذشته در میان حوض خانه، حوضی مرمرین وجود
داشت و آب شهری در آن جاری میشد. اما برای جلوگیری از نفوذ رطوبت و انهدام
بنا، جریان آب قطع شد و فقط در حوض آن برای زیبایی مجموعه آب می‌انداختند.
در حال حاضر، در فضای حوضخانه یا زیرزمین، نمایشگاهی از عکس‌های
قدیمی دربار و آیین و رسوم زندگی در آن سال‌ها یا شخصیت‌های مهم به چشم
می‌خورد. از نکات جالب توجه حوضخانه آجر کاری فضا است که هر قسمت دیوارها
دارای تزیین خاص و چیدمان مختلف آجر است.
شاهان قاجاریه اگر در ایام تابستان به دلیلی در تهران بودند، از این
حوضخانه استفاده می‌کردند تا از گرمای تابستان تهران در امان باشند. حتی
تاج‌گذاری مظفرالدین شاه نیز به دلیل تقارن آن با فصل گرمای تهران، در این
حوضخانه صورت گرفت.
برای داخل شدن به حوضخانه باید حدود ۲۰ پله دو پاگرد را پشت سر گذاشت. تمام این بنا با آجرهای زرد کار شده است.
عمارت بادگیر در حال حاضر بسته و فقط حوض خانه آن جهت نمایش عکس‌های آن
دوران دایر است. در حیاط پشت عمارت پرندگان دریایی نگهداری می‌شوند و
چنارهای عظیم، زیبایی خاصی به محوطه بخشیده‌اند.
بادگیرهای بندرعباس
اگر سال ها پیش به بندرعباس سفر می کردید، با تصویری از دریا، سواحل شنی،
خانه هایی با بادگیرهایی از سنگ و ساروج روبرو می شدید که مردم این سرزمین
را خنک نگه می داشتند. اما امروز آن تصویر جای خود را به مراکز خرید مدرن و
آپارتمانهایی با پنجره های جیوه ای و کولر های گازی داده است.
آنچه از بادگیرهای بندرعباس باقی مانده، تنها ۴۱ عدد ماکت در اتاق آقای
مسعود درگاهی است، هنرمند ۴۳ ساله اهل بندرعباس که خاطره هوای خنک بادگیرها
در روزهای کودکی اش، او را به بازسازی این پدیده که بتدریج از چهره شهرهای
ایران حذف می شود، جلب کرده است. او برای تحقیق و ثبت این بادگیرها به
بندر لافت، بندر لنگه، پل و ... سفر کرده و با ساختن ماکتهایی از روی
دریافتهای خود سعی در زنده نگه داشتن آنها داشته است. بادگیرها اتاقهای
مستطیل شکلی به پهنای ۳ تا ۵/۳ متر با دریچه هایی بسیار برای جریان و تهویه
هوا بوده اند که از سنگ و ساروج و بعدها از آجر ساخته می شده اند. چوبهایی
به نام چندل (که ریشه هندی دارند)، مقاوم در برابر رطوبت، بصورت افقی این
بناها را در برگرفته اند، که به عنوان پله برای تعویض سالیانه کاهگلهای
بام، استفاده می شدند. بسیاری از این بادگیرها را با نقوش اسلیمی، گچبری
کرده اند که از نظر آقای درگاهی ظرافت و زیبایی این نقش و نگارها که ریشه
مذهبی دارند با توانایی مالی خانواده ها، ارتباط مستقیم داشته است.
بادگیر؛ میراث فراموش شده
شهر بادگیرها، لقبی که به یزد نسبت می دهند، البته بی ربط نیست ولی اکنون
به دلیل بی توجهی مسئولان امر و عدم شناخت مردم در خانه های جدید یزد پیدا
نمی شود. کمی اطلاعات در مورد بادگیر برای شناخت ضرورت نگهداری این میراث
کهن ایران که اصالتا یزدی است، ضروری است.
یکی از شاخص ترین نشانه هایی که منظر عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور
متمایز می سازد، وجود بادگیرهای متنوع آن است. اهمیت آنها به قدری است که
لازم است برای هر کدام شناسنامه ای فنی تهیه و طرح جامع مرمت و حفاظت ویژه
تدارک دیده شود.
بیشتر بادگیرها به فضاهای مسکونی قدیمی تعلق دارند. از طرفی برفراز محراب
برخی مساجد مانند مسجد ریگ، مسجد ملااسماعیل، مسجد حاج محمد حسین اردکان
نیز بادگیر به نحو زیبایی تعبیه شده است. در مسجد حاج محمدحسین جریان هوا
به کانالهایی در کف مسجد هدایت می شود که ...
شهر بادگیرها، لقبی که به یزد نسبت می دهند، البته بی ربط نیست ولی اکنون
به دلیل بی توجهی مسئولان امر و عدم شناخت مردم در خانه های جدید یزد پیدا
نمی شود. کمی اطلاعات در مورد بادگیر برای شناخت ضرورت نگهداری این میراث
کهن ایران که اصالتا یزدی است، ضروری است.
یکی از شاخص ترین نشانه هایی که منظر عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور
متمایز می سازد، وجود بادگیرهای متنوع آن است. اهمیت آنها به قدری است که
لازم است برای هر کدام شناسنامه ای فنی تهیه و طرح جامع مرمت و حفاظت ویژه
تدارک دیده شود.
بیشتر بادگیرها به فضاهای مسکونی قدیمی تعلق دارند. از طرفی برفراز محراب
برخی مساجد مانند مسجد ریگ، مسجد ملااسماعیل، مسجد حاج محمد حسین اردکان
نیز بادگیر به نحو زیبایی تعبیه شده است. در مسجد حاج محمدحسین جریان هوا
به کانالهایی در کف مسجد هدایت می شود که در نوع خود بی نظیر است.
غالب آب انبارهای درون شهری دارای بادگیر هستند که تعداد آنها بین یک تا شش
متغیر می باشد و به عنوان وسیله ای برای تهویه و تبرید آب از آنها استفاده
می شده است. به جز موارد یادشده در بالا یک نوع بادگیر منحصر به فرد در
مهریز شناخته شد که به فضای عمومی بازارچه ارتباط دارد.
بادگیرها سیستم تنفسی شهر محسوب می شوند. آنها برجهایی هستند که با توجه به
نحوه ساختمان ویژه خود جریان طبیعی هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می
کنند و از مصادیق بارز استفاده از انرژیهای پاک (clean energy) محسوب می
شوند. در خانه ها، بادگیر معمولا در ضلع جنوبی حیاط یعنی در قسمت نسر و
تابستان نشین خانه ساخته می شوند.
باگیرها نوعا به تالار، حوضخانه، کلاه فرهنگی و زیرزمین مربوط می شوند و
شریاطی را به وجود می آورند تا جریان هوا در داخل ساختمان برقرار شود و ضمن
تماس با عناصر رطوبت زا، مثل حوض، باغچه، درختان، جداره زیرزمین، جوب و
پایاب، کمبود رطوبت زمین را جبران و محیطی مطبوع برای زندگی در ا یام گرم و
طاقت فرسای تابستان برای ساکنان فراهم آورند. مصالح ساختمانی بادگیر
معمولا خشت خام، آجر، گل، گچ، و چوب شورونه می باشد. چوب شورونه از انواع
چوبهایی است که دارای استحکامی عالی است و در برابر حمله موریانه نیز مقاوم
است.
بادگیرها از چهار بخش عمده ساخته شده ا ند: بدنه (یاساقه) 2- قفسه 3- تیغه ها 4- سقف.
بدنه بادگیر معمولا به صورت مکعب مستطیل یا منشور ساخته می شود. قاعده آنها اغلب به شکل مربع، مستطیل، مسدس یا هشت وجهی می باشد.
غالب بادگیرهای منطقه اردکان و میبد یک طرفه و بادگیر باغ دولت آباد با 33
متر ارتفاع از زمین (بلندترین بادگیر جهان) 8 طرفه می باشد، که توسط سازمان
ملی حفاظت آثار باستانی ایران مرمت و بازسازی شده است.
گرچه بادگیر یک عنصر تاسیساتی است اما همواره تزییناتی را با گچ یا آجر به
هماره دارد. بادگیر گذشته از عملکرد آن، نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی
صاحب آن نیز می باشد که از طریق ارتفاع و نوع تزیینهای آن شناخته می شود.
صنایع دستی ، به آن رشته از صنایع گفته می شود که تمام یا قسمتی از مراحل
ساخت آن با دست صنعتگر و با بهره گیری از ذوق و قریحه او انجام شود. طرحهای
اصیل، رنگ آمیزی بدیع، خلاقیتهای هنری صنعتگران، سرمایه بری کم، برخورداری
از ویژگیهای فرهنگ بومی، از مشخصه های بارز این تولیدات است که خود در
عالم هنر و دنیای اقتصاد جایی ویژه و والا دارند.امید که بیش از پیش متوجه
عملکرد خود باشیم.
