قنات
تنها روش آوردن آب جاری در مناطق نیمه بیابانی و خشک بوده و هست. در این
مناطق به عوض زمین،مالکیت آب سهم اصلی را دارد. قنوات اثر ماندگار و محوری
داشته و هنگام بروز سوانح طبیعی و یا آسیبهای ناشی از عوامل انسانی،احیاء
قنات در رأس فعالیتهای عمرانی قرار میگیرد. به علت پراکندگی قنات در
جایجای کشور و عبور آن از مناطقی با آب،هوا و زمین و خاک متغیر فرم قنوات
دارای شرایط متفاوتی است و به همین علت درجه آسیبپذیری آن بالاست. با
عنایت به پیچیدگی طراحی مسیر قنات و اجرای دقیق این پدیده، قنات در صورتی
به قابلیت بهرهبرداری میرسد که تمامی دستاندرکاران قنات دقیقا به وظایف
خود عمل نمایند.در همین راستا،یادآوری نکات زیر را خالی از فایده
نمیبینیم.
اکثر تحولات علمی و فنی در فلات ایران،همچون نقشهبرداری،علم
مثلثات،خاکشناسی،مصالحشناسی،تولید مواد و مصالح،مواد...در بستر نیاز به
آب و به تبع حفر قنات رشد و گسترش یافته است. قنات را در خاک سست احداث
نمیکردند بنابراین در ادبیات و متون باقی مانده هیچگاه شکوفهای از زمین
سخت به میان نیامده است.
از بهترین ابزار و وسایل موجود در محل برای احداث و نگهداری قنوات استفاده
میکردهاند و تا آنجا که ممکن بود به تقویت زمینهای شولای در برابر
ریزش با وسائل مختلف پرداخته و از خرابی آنها جلوگیری میکردند.وجود انواع
مختلف:کول،تنبوشه،آجر،سنگچین،آهک، ساروج،ملات،درزگیر...گواه این تحولات
است.در نهایت اگر حفظ قنات با تمام کوششها میسر نمیشد ساکنین ناچار به
ترک منطقه بودهاند.
مقنیان مورد احترام تمام جامعه بودهاند و خود به حرفه خودشان افتخار
میکردند و آن را سودمندترین و فنیترین حرفه برای اجتماع
میدانستند.همچنین اطلاعات و تجربیات حفاران قنات در احداث یک قنات جدید
فوق العاده کارساز و گرهگشا بوده و در واقع تجربهی ارزشمند سالهای عمر
یک مقنی است که میتواند همهی مشکلات پیشبینی نشدهای را که در زمان حفر
قنات به وجود میآید مرتفع میسازد.
کاربرد مواد و مصالح ساختمانی سنتی در قنوات ایران
براساس تعریف فرهنگ معین،قنات راهی است که در زیر زمین میکند تا آب از آن جریان یابد(کاریز)جمع آن قنوات است.
به دیگر زبان:
قنات تأسیسات آبیای است که ساکن و پنهان موجود در زیرزمین را با حفر
کانالی(کوره،رایین)که در درون خاک ایجاد میکند بر روی سطح زمین جاری
میسازد.اجرای قنات با جابهجایی خاک در درون زمین(برای یک بار)آب را
بهطور مستمر جریان میدهد،که در صورت ریزش(جابهجایی خاک در قنات خارج از
طرح مقنی)انسداد مسیر آب حتمی است.مقنی با استفاده از مواد و مصالح
ساختمانی و با اعمال ترفندهایی ویژه،عمل حفر را انجام داده و از جابهجایی
بعدی خاک نیز جلوگیری میکند تا این شریان حیاتبخش استمرار و تداوم
یابد.
بخشی از عملیات فنی در قنات،آب و خاکی است که تحت تأثیر عوامل مؤثر بر ساختار فیزیکی شیمیایی خاک است.
این عوامل عبارتند از:دانهبندی مواد و مصالح تشکیلدهنده خاک، دانهبندی
خود خاک،درصد تراکم،لایهبندی،ارتفاع لایه،نحوه استقرار لایه و همجواری آن
باهم،چسبندگی،رطوبت،آب و...اساسا جابهجایی در درون یا بر روی پوسته خاک و
یا کم و زیاد شدن آب و رطوبت اثرات مثبت یا منفی بر ساختار فیزیکی و
شیمیایی حوزه عملیات خاکی به جا میگذارد.
آب به سه صورت غرقابی(نیروی جاذبه موینگی«همسود»)، تماسی(نیروی جاذبه و
مویینگی«متقابل»)و غشایی(رطوبت اشباع در هوا)بر روی اجسم اثر دارد.همه
سنگها و ذرات آبرفتی(به استثنای سنگهای آذرین متراکم)مقدار متنابهی آب و
رطوبت به همراه خود داشته و یا به خود جذب میکنند.مواد و مصالح ساختمانی
و هر نوع خاک،توان تحمل فشار،کشش،برش و فرسایش ویژه خود را داراست و در
برابر نیروهای وارده عکس العمل خاصی نشان میدهند.
قنوات تأسیسات پیچیدهای هستند که عمده عناصر آنها عبارتند از:
تأسیسات بیرون خاک،هرنج(مظهر)استخر،نهرها و مقسمها و تأسیسات درون خاک
آن،مادر چاه،تران(با آبدهی زیاد)ترهکار(با آبدهی کم)خشکه کار(انتقالدهنده
آب)میله(ارتباطدهنده کوره به سطح زمین)را شامل میشود.
به علت جابهجایی خاک در(میله،کوره،پشته)فرم تثبیت شده خاک پس از
میلیونها سال تغییر مییابد و فرم ایستایی جدیدی به وجود میآید.جریان آب
پس از ورود به مادر چاه با سرعتی مناسب،به طرف درون زمین(کوره)جاری شده و
به دشت میرسد و بدین ترتیب یک جریان طبیعی آب در سفره زیرزمینی که حرکتی
کند داشته است به
حرکتی جدید تبدیل میشود.
مقنی با به کارگیری مواد و مصالح ساختمانی برای تثبیت دوبارهی مسیر آب
زیرزمینی و با اتکاء به تجربیات زمینشناسی،خاکشناسی،
گیاهشناسی،اقلیمشناسی و حتی آگاهیهای فطری حیوانات و دام...به اهداف
خود دست مییابد.
گونههای مختلف حفاری قنات از دیدگاه کاربرد مصالح ساختمانی
الف-حفاری در درون صخرهها،سنگ و خاک رس(بدون استفاده از مصالح ساختمانی).
ب-حفاری در زمین رمل و خاک با چسبندگی کم(با استفاده از مواد و مصالح ساختمانی).
ج-حفاری در درون خاک با استفاده از مکملکنندهها.(آهک، ویبره،مخلوط و...).
د-حریم حفاظتی و تنقیه قنات:
لازم به ذکر است با توجه به طول کوره قنوات ایران(مسیر حرکت آب از مادر
چاه تا هرنج)بهطور معمول از روشهای وصف شده استفاده میشود.در هر نوع
خاک،عملیات خاکی در میله آسانتر از کوره است. در ضمن میله قنات برشی از
ساختار عمودی و کوره برشی افقی از وضعیت و کیفیت فرم خاک مستقر در منطقه را
به آگاهی مقنی میرساند.این نوع شناختها رهنمودهای لازم را برای تداوم
عملیات اجرایی در اختیار تیم حفاری قرار میدهد.
حفاری در درون انواع خاک(با ابزار مکمل):
خرد کردن قطعات درشت سنگ:
اگر در هنگام حفر قنات،مقنی به تخته سنگی برخورد نماید که دارای حجم زیادی
باشد آن را دور میزند وگرنه،با قلم و چکش اقدام به خرد کردن آن و بیرون
آوردن سنگ میکند،منوط بر این که عملیات باعث جابهجایی و مخدوش کردن
خاکهای اطراف سنگ نشود وگرنه باید با ساخت پایههای سنگی،اقدام به مهار
کردن سنگ نمود.
به منظور کاستن از سختی سنگ و سهولت حفاری،روی آن را با چوب و نفت آتش میزنند.
دفن سنگ:
در جوار سنگ حفر کرده و خاک آن را به بیرون انتقال داده و سنگ را جابهجا میکنند و به اصطلاح سنگ در درون خاک دفن میشود.
قنات در خاکهای رس:
بعضی از انواع خاک را با دست دادن رطوبت متعارف خود در اثر همجواری با
هوا،که به دلیل حفر کوره قنات ایجاد شده،هوازدگی و فرسایش پیدا میکند.برای
رفع این دشواری که فقط در خشکهکار به وجود میآید)توسط مقنی طوری
برنامهریزی میشود که پس از جابهجایی خاک،آب در کوره جریان داشته باشد تا
رطوبت متعارف خاک حفظ شود.
ساختار آبشار:
مادر چاه قنات آبهای ساکن در زیرزمین بوده و شیب قنات تقریبا ثابت است پس موقعیت مظهر قنات روشن میشود.
نوع خاک،محل بهرهبرداری از آب،مسیر مشکلساز و ناامن و سیلگیر،آلودگی
ناشی از فاضلاب،املاح مضر و...تأثیر خود را دارد، که در این صورت جابهجایی
مظهر قنات انجام میپذیرد.
میتوان با به کارگیری مواد و مصالح لازم آبشارهایی در کوره قنات به وجود
آورد و یا اگر ارتفاع این شکستگی زیاد باشد اقدام به احداث آسیاب نمود.
آسیاب اشکدز(یکی از کهنترین آسیابهای ایران)در عمق چهارده متری زمین در
درون خاک دژ(چلو)حفر شده است.در ضمن همواره سعی میشده تأسیسات درون زمین
در خاک دژ ساخته شود (مانند کورههای قنات،شوادانها،سردابها،آسیابها
و...)که عملا در رگه خاک دژ ساخته میشده است.
از اختلاف به وجود آمده در قنات همت آباد انرژی لازم به دست آمده
است.تاریح ساخت آن به احتمال با تاریخ احداث قنات همت آباد برابر است(لایه
معماری موجود صفوی است).
عملیات حفاری در خاکهای بسیار نرم چسبندگی با به کارگیری مصالح پیش ساخته:
1-حفاری در خاک رمل:
خاک رمل(ماسه بادی)هیچگونه چسبندگی ندارد و به آسانی جابهجا میشود(شکل 2)
احداق میله درون آن بدون به کارگیری ابزار غیر ممکن است. یکی از روشها،نصب
قالب چوبی در درون آن خاک است.در این روش،از قالب چوبی برای حفر میله در
خاک رمل استفاده میشود که ابعاد آن بزرگتر از شانه انسان و ارتفاع آن
حدود بیست و پنچ سانتیمتر است که بر روی زمین رمل قرار داده میشود.قالب
در درون رمل قرار میگیرد و سپس خاک رمل درون قالب تخلیه میشود.آنگاه قالب
رویی به قالب زیرین تثبیت شده و تا رسیدن به خاک مقاوم،در منتهی الیه
میله اقدام به بستن روزنهای ورودی خاک رمل نموده،سپس به صورت معمولی
ادامه مییابد.
2-تحکیم و تثبیت کوره قنات در خاک با چسبندگی بسیار کم در یک محدوده بسیار کوچک:
اگر احداث و حفر نقب در خاک یا شن کم استقامت باشد باید آن قسمت را از دو
طرف با آجر و سنگ محکم کنند به این وسیله نقبی بنا میشود که دهانهاش در
قسمت پایین سه وجب،در وسط دو وجب و در بالا یک وجب باشد.
3-سنگ لاشه:
مقنی در بیابان دسترسی به سنگ داشته و آن را به صورت طبیعی و با حد اقل کار(سنگ لاشه)در کوره یا میله به کار میبرد.
4-حفاری در میان ریگ ناپیوسته و یا گل شولاتی:
حفاری در این نوع خاک بسیار مشکل و گاه غیر ممکن است در برخی موارد مقرون
به صرفه نیست و اگر احداث این نوع قنات بسیار ضروری تشخیص داده شود در صورت
امکان باید آن را روباز بسازند که پایین رفتن و کار کردن در آن ممکن
باشد.
اگر ارتفاع خاک زیاد باشد از قالبهای چوبی مربع استفاده میشود. چون
قالبهای چوبی زود پوسیده میشوند،بهتر است از کول استفاده شود و اگر خاک
اجازهی نصب کول را ندهد یا وسایل مختلف مثل ترکه چوب و...جلوی ریزش را
میگیرند تا کول نصب شود.
مصالح اولیه و پیش ساخته به کار گرفته شده در قنوات: کولها،تنبوشه،آهک،مصالح درزگیری.
1-کول:
انتخاب نوع کول سنگی به مواد،مصالح و تکنیک بومآور،نحوه اتصال،تعداد
قطعات مورد نیاز،منطقه و محل به کارگیری و شیوه اجراء دارد.کول عموما سفالی
بوده و به صورت آهنی،چوبی و سنگی نیز دیده شده است.
1-1-نحوه ساخت کول سفالی:
از خاک رس بدون شن استفاده(اگر در خاک،شن وجود داشته باشد با شستن خاک،شن
را از آن جدا میکنیم)و گل رس را به صورت فتیله روی هم قرار داده که ضمن
آبمال کردن،سطح آن نیز هموار میشود. پس از خشک شدن در برابر آفتاب(اگر
کول خام ترک برداشت مقداری کاه یا پهن اسب به ماده اولیه آن میافزاییم)در
کوره کولپزی تبدیل به سفال میشود.
اگر سفال از خاک رس خوب نباشد شکسته و خرد میشود و درهم
میریزد.بادوامترین سفالها نوعی است که اصلش از خاک رس بدون ریگ
باشد.خاکی را که شن با آن مخلوط شده باشد،باید شنهایش را به وسیله آب از
آن جدا کنند.
1-2-کول آهنی:
که بسیار منحصر به فرد هستند.در قنات فردوس قم برای جلوگیری از شولات،کول
آهنی به کار برده،و چند پشته قنات که از زیر رودخانه میگذشت با کولهای
آهنی بسته شده بودند.در ابراهیم آباد به
علت تخریب مکرر کوره و ویرانی قنات،سه بار روستا جابهجا شده است.
1-3-کول سنگی و کول چوبی:
کول چوبی که از الوار تیری جوب مازو ساخته شده و احتمالا قاعده زیرین باعث
گیردار شدن دو ساق آن میشود و کار کفراژ را انجام داده و در پشت آن شفته
آهک ریخته میشود.
در بستر رودخانه در قسمتهایی که ریگ زیاد باشد،منع آب افزون میشود.اگر
برای آن محلها تنبوشه فراخ و به یک اندازه تهیه کنند و آنها را در چاههای
کمعمق به جای قالبهای چوبی به کار برند به صرفه نزدیکتر است زیرا
احتمال پوسیدگی چوب وجود دارد.ضمنا اگر خاک اجازه نصب کول را ندهد،با وسایل
مختلف مانند ترکه چوب و بوتهی خار جلوی ریزش گرفته میشود تا کول نصب
گردد.
1-4-کوه اصفهانی برمبنای نوشتهی حاسب کرجی:
مقنیهای اصفهانی تنبوشههایی(کولها)به کار میبرند که قطر بزرگ آن پنج وجب و قطر کوچک آن سه وجب یعنی به اندازه نقب است.
1-5-کول تخممرغی که به هر دو صورت سر و ته به کار گرفته میشود.
1-6-کول شبه بیضی دو تکه احتمالا برای اجرای آسان آن و با شرایط بسیار تنگ به کار گرفته میشود.
1-7-کول سه تکه که فقط مقنیان شهر ری از آن یاد کردهاند.
1-8-طوقهها و کولهای منفذدار که در مادر چاه و ابدار نصب شده (که با ایجاد سوراخهایی ورود آب را به داخل میله آسان میسازد).
2-تنبوشه:
تنبوشه که به صورت آبراهه به کار میرود به هیچوجه اجازه دخول و یا خروج آب را به محیط اطراف خود نمیدهد.
تنبوشه باید راست و از گل شیرین بدون شن و خوب پخته باشد. طول آن باید چهار
برابر قطر سر فراخ آن باشد و ضخامت سفال سر تنگ باید کمتر از سر فراخ
باشد هرچه بلندتر باشد نشانه آن است که چسبندگی خاک بیشتر و دوامش
افزونتر است و هنگام نصب باید حدود دو انگشت در داخل سر گشاد جای گیرد.
مواد و مصالح تشکیلدهنده،تنبوشه،خاک رس(نحوه انتخاب گل کول)است که با
مرغوبیت بیشتر و با چرخ سفالگری به شکل نیمه مخروط و یا شبه استوانه به
ابعاد مختلف ساخته میشود.سه نوع تنبوشه موشرو،تنبوشه گربهرو و شغالرو
وجود دارد.
اگر داخل تنبوشه را پیش از نصب با پیه مذاب روغن مالی کنند دوام تنبوشه
بیشتر خواهد بود.موقع پخت سفال بر روی آن اگر نمک طعام پاشیده شود لعاب
بیرنگی روی آن را میپوشاند.
3-تهیه آهک:
آهک بر دو نوع است:آهک هوابند،آهک آببند.
1-3-آهک آببند که از خاکستر حاصل از سوخت کوره آهکپزی روی دیواره کوره آهک پس از نرم کردن به دست میآید و کبود رنگ است.
آهک کبود:
آهکی که با مقدار کمتر از وزن خود از خاکستر کوره آهکپزی
درمیآمیزند.البته پیش از مخلوط کردن باید خاکستر را با تخماق آهنین نرم
بکوبند.
2-3-نحوه تولید شیره آهک:
1-سنگ آهک،پخته شده(جبه)آهک،با ارتفاع 25 سانتیمتر را روی کف حوض پهن میکنیم.
2-به آهک آب اضافه کرده تا حدود 20 سانتیمتر روی آهک را آب بپوشاند.
3-بیست و چهار ساعت آهک را به حال خود رها میسازیم تا آهک کاملا به شکل خمیر درآید.
4-توسط پاروی بلند که به شکل T ساخته شده است و به وسیله یک کارگر،آهک آب بسته شده کاملا به هم زده میشود تا شیره آهک به دست آید.
5-کشوی فلزی بالا کشیده شده،دوغاب آهک از دریچه مشبک عبور میکند.و شیره
آهک خالص در حوض دوم که گودتر ازحوض نخست است،سرازیر شده و آماده مصرف
میشود.
3-3-ساروج
40 درصد آهک خالص 40 درصد ماسه بادی 20 درصد خاکستر با مقدار گل نی(لوی،گل
جگن)مواد کاملا مخلوط شده و الک میشود.مخلوط به صورت آخوره درآمده،به آن
آب اضافه شده،به مدت 48 ساعت رها میشود.دوباره با چوپ ورز داده میشود.در
بعضی شهرستانهای ایران خاک رس به مقدار 5 درصد به جای بخشی از ماسه بادی
به مجموعه اضافه میشود که باعث چسبندگی بهتر ملات میگردد.وجود پی بز و
یا گوساله باعث پیوند مواد متشکله میشود.
4-خمیر آهکی برای اتصال تنبوشهها:
سنگ آهک را در حد اعتدال پخته،با اندکی آب آن را بگشایند، سپس آهک کشته را
با غربال ریز جدا کنند،آنگاه با هر دوازده من،یک من روغن بریزند(البته
روغن زیتون بهتر است)پس از آن آهک خمیر شده را در هاون سنگی بزرگی ریخته و
آن را با دسته چوبی آهسته بکوبند و اندکاندک روغن را بر آن بیفزایند پس
از آمده شدن خمیر بلافاصله آن را به کار برند تا خشک و فاسد نگردد هرچه
روغن آهک بیشتر باشد.دوام آن بیشتر است.اگر به آبی که میخواهند آهک را با
آن بکشند اندکی سرکه بیفزایند بر دوام آهک افزوده میشود.اگر آهک را با
آب نکشند،بلکه آن را بکوبند و غربال کنند و با روغن خمیر کنند و بلافاصله
به کار برند بهتر است و برای گرفتن درز و شکافها مناسبتر خواهد بود.
اگر زنگ آهن ساییده و بیخته و آهک با سفیده تخممرغ خمیر شده باشد برای بستن سوراخ و شکاف برکه و حوضها و آبگیرها بسیار نیکو است.
5-اجراء تنبوشه:
اگر خاک آبکش بوده و یا در هنگامی که آب به سطح زمین میرسد احتمال آلودگی آن میرود از تنبوشه استفاده میکنند.
نحوه اتصال و اجراء تنبوشه:محل استقرار تنبوشه طوری حفری میشود که اگر کف
آن را با نخی طراز بگیرند هیچگونه پستی و بلندی در آن دیده نشود و جریان
آب طبیعی باشد.
سر تنگ تنبوشه را باید با آهک اندود کنند سپس آن را در سر گشاد تنبوشه قبلی جای دهند و محل اتصال با همان خمیر آهکی محکم کنند
و هر صد ذراع و داخل تنبوشه هواکشی تعبیه کنند تا از تراکم باد هوا و درهم شکستن تنبوشه جلوگیری شود(شکل 5).
پس از سه روز یا بیشتر به آرامی در آن آب میاندازند.سپس جوانب و اطراف آن
را با گل رس پر میکنند تا آنکه قسمتهای زیرینش خالی نباشد.
اگر مجرای آب سست و آبکش باشد کف جوی را با آجر بزرگ و آهک کبود فرش
کنند،علاوه بر این آجر فرش در کف جوی باید میان ساروج کاملا استوار شده
باشد و دو طرف هم،با آجر ساروج محکم شود.
ممکن است هنگام عملیات ساختمانی یکی از تنبوشهها سوراخ شود که همواره به
وسیله متخصصان وصله میشود که این کار به روشهای مختف انجام میگردد،خارج
و جدا کردن قسمتهای آسیب دیده تنبوشه شکسته از خطر لوله،و انتخاب و تراش
قطعه سفالی به همان فرم،و فرستادن آن به وسیله نخ ابریشمی در داخل بخش
شکسته،و سپس مهار آن و بالاخره گرفتن درزها با ملات،از جملهی این
کارهاست.
6-ویبره نمودن:
خاک رس و مخلوط و رس و شن:طریق دیگر این است که در کف جوی به اندازه یک
ذرع یا کمتر گود کنند و خاک آن را بیرون آورند و جایش گل رس بریزند آنگاه
با تخماق آهنی بکوبند تا به سطح اول برسد و دو طرف نهر را نیز به وسیله
همین گل به اندازه ارتفاع آب به صورت مورب(پخدار)بالا بیاورند.اگر در خاک
مقدار سنگ و ماسه نرم مخلوط کنند به شرط آنکه آب را از این خاک قطع نکنند
تا رطوبت اصلیاش باقی بماند و محکم بکوبند بر استحکام جوی افزوده
میشود.
اما اگر خاک رس را،درحالیکه رطوبت اصلی در آن باقی است برگزینند و هم وزن
آن آهک مرده و به همان اندازه ماسه افزوده مخلوط کنند و در کف جوی بریزند و
با تخماق بکوبند و روی آن آب جاری سازند،آن محل با گذشت زمان مانند سنگ
میشود،پیشینیان گفتهاند چارپایان را در کف جوی رها کنید تا آنجا را
لگدکوب کنند.
مرور زمان:
گاهی گلولای کف کاریز به سنگ تبدیل میشود و چنان سخت میشود که کندن آن
برای مقنیان دشوار است در بسیاری از موارد زمینهای سست را به تخته سنگ فرش
میکنند و خلل و فرج آن را با خاک رس پر میکنند.
حریم قنات
میله و کوره قنات نسبت به نوع و عمق خاک و...دارای حریمهای شرعی و عرفی و
قانونی است که در این بحث نمیگنجد.اگر شخصی بخوهد در حریم چاه مالک
اول،چاهی حفر کند یا آنکه چیز دیگری به
وجود آورد،صاحب چاه میتواند مانع کار او شود.
در این مقاله تمهیداتی که با مواد مصالح ساختمانی و خاک جهت حفاظت از میلهها روی خاک انجام میگیرد مورد بحث است.
1-پشته خاک:
حاصل از حفر قنات است و در دورتادور میله،مانعی جهت ورود حیوان و سیلاب به
وجود میآورند.در روش دیگر میله چاههای قنات را با کول یا آجر سنگ
طوقهچینی کرده،در پشت آن خاک ریز احداث میکنند.
2-ساخت برج:
در شرایطی که از میان رودخانه سیلابی بگذرد با آجر برجهایی میسازند که
ضمن حفاظت قنات از ورود اجسام خارجی نیز جلوگیری به عمل میآید.
3-مسدود کردن سر میله
در فصل زمستان دهانه چاهها را با آجر و تخته سنگ مسدود کنند، اگر این وسایل به دست نیامد،باید بر دهانه چاه طاق زد.
4-حفاظت انسانی میلهها در برابر سیل:
در فصولی از سال که احتمال جاری شدن سیل وجود دارد تعدادی از مردان مأموریت
مییابند تا در مناطقی که در معرض تهدید سیلاب است اقامت کنند تا در صورت
سرازیر شدن سیل از کوهستان با بیل و وسایل دیگری که در اختیار دارند مسیر
آن را منحرف نمایند.
5-تنقیه(تزریق آب در محدوده قنات):
قنات بخش بسیار کمی از ابهای جاری بر روی سطح زمین که در محدوده خود میباشد دریافت میکند.
اگر در حریم قنات اقدام به تنقیه آب بیشتری شود،قنات آبدهی بیشتر خواهد
داشت.در مسیلهای اطراف قنات اقدام به احداث آبگیرهایی از جنس سنگ و شن
نوده و با کاشت گیاه و یا احداث بندهای کوچک و شیارهایی کاملا عمود بر شیب
زمین ایجاد میکنند تا ضمن کم کردن سرعت سیل و آماده نمودن زمین برای جذب
بیشتر آب و نگه داشتن زمان بیشتری آب بر روی زمین(آب گور)موجبات پرآبی
قنات را در فصل خشکی فراهم میساختهاند.
مراجع:
(1). The World ISKAM by Bernard Lewis THAMES AND HUDSON LONDON 1967
(2)-قنات قاضی شرف چون به سنگ کمر رسید حدادان بر سر کاریز
برد،ساعتبهساعت کلنگها جهت مقنیان به آتشکاری مینمودند و چنان اهتمام
میشد که در شبها نیز کارگران پوست میپوشیدند و کار میکردند تا کمر
گذشت. حماسه کویر،باستانی پاریزی،امیر کبیر،تهران 1357.
(3)-استخراج آبهای پنهانی ابو بکر محمد بن الحسن الکرجی(قرن پنجم
هجری).ترجمه حسین خدیو جم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،کمیسیون
ملی یونسکو در ایران چاپ دوم.
(4)-گزارش شفاهی دکتر صفینژاد.
(5)-گزارش شفاهی دکتر ایرج افشار،تاریخ ابان ماه 1380.
(6)-جزوه آب.دانشگاه شهید بهشتی دانشکده معماری و شهرسازی گروه مرمت،ص 38
دیوارههای سنگی.نشریه شماره 90،تحقیقات و معیارهای فنی سازمان برنامه و
بودجه اسفند 62.
(7)-فرهنگ معین.
(8)-تنبوشه لوله سفالین کوتاهی است که در زیر خاک در میان دیوار کار گذارند تا آب عبور کند.
(9)-برنج بر وزن برزخ آمده است امروز در نقاط مختلف ایران به غیر از
تنبوشه،کول(نا)،ملو و گلو هم گویند (اصطلاح جنوب شرقی ایران برای کول در
کرمان). سفرنامه اشمیت نبیزاد،نشر گستره،تهران،1369.
(10)-صنایع دستی کهن ایران.هاسن ولف،ترجمه سیروس ابراهیمزاده،تهران 1372،انتشارات آموزش انقلاب اسلام، ص 137 تا 140.
(11)-در قنات فردوس قم«برای جلوگیری از شولاط،کول آهنی به کار برده بودند و
چند پشته قنات که از زیر رودخانه میگذشت به کولهای آهنی بسته شده
بود.»حماسه کویر.
(12)-گزارش کار علمی جعفربای(توابع گنبد قابوس)استاد راهنما دکتر صفینژاد.
(13)-طالب آباد.جواد صفینژاد،انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران،1353.
(14)-آب و فن آبیاری در ایران باستان.دکتر کوروس، انتشارات وزارت آب و برق،1353.
(15)-معماری ایران.مصالحشناسی،ص 39. مصالح ساختمان.احمد حامی،ناشر بیجا،مهرماه 759ص 92 تا 105.
(16)-لغتنامه دهخدا ساروج.سارو،چارو،شاروق،آهک خاکستر آمیخته
(17)-شاهنامه.چاپ بروخیم،ص 2147.
یک خانهای ساخت از پخته خشت به ساروج کرده بسان بهشت
(18)-گزارش شفاهی دکتر یحیی ذکاء.
(19)-مجموعه آثار معماری سنتی ایران سازمان جغرافیای کشور.تهران،1353،شکل 77.
