چکیده
یکی از بارزترین و اصیلترین معانی در مبانی فکری و اندیشهی شیعی، اصل عدالت است. عدل در هنر و معماری اسلامی
نیز تجلی یافته است .در این مقاله در جهت بازخوانی مفاهیم نهفته در معماری ایرانی–اسلامی و در راستای اصل عدالت
شاخصهای منتج از آن به عنوان اصول اولیه و پایه در معماری لحاظ و سپس مصادیق آن در خانه ایرانی- اسلامی
بررسی شده است. در این میان اصولی چون هماهنگی، تعادل، وحدت، تناسبات، حد و حریم، تقارن، توازن، سلسله مراتب
و اصول ایستایی به عنوان نمودهای عدل در خانههای ایرانی بازشناسی گردیدهاند. در حقیقت هدف از این گفتار سیر از
صورت به معنا در جهت خوانش یکی ازاصول اولیه دین مبین اسلام و تجلی این مفهوم در خانههای ایرانی میباشد که در
نهایت نشانگر شناخت عمیق معمار ایرانی از اصول و حکمت اسلامی در انتظام بخشی فضا بوده است. روش تحقیق در
این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده است.
واژههای کلیدی: خانه ایرانی-اسلامی، عدالت، معماری اسلامی، هنر اسلامی.
تمام ادیان انسانها را به سیر از ظاهر، به باطن دعوت کردهاند. آنچه در نزد ایشان اصیل بوده عالم معناست و از این رو
اعتبار عالم ظاهر به عالم معنا میباشد. این طرز فکر، تمامی شئونات زندگی انسانها، بالاخص هنر را در جامعهی دینی فرا
گرفته و بنابراین آثار هنری ادیان همواره آدمی را به عالم دیگر رهنمون میکنند. آنجا که خواستگاه هنر دینی فراتر از انسان
میشود و هنرمند مجرای انتقال معانی منبعث شده از عالم بالا میگردد و بدین ترتیب هنر اصیل دینی ظهور مینماید.
در حکمت اسلامی، قرآن کریم و سخن مشترک انبیا، تاکید بر حرکت از ظاهر به باطن یا به عبارتی از صورت به معنا بوده و
اسلام، ظاهری دیدن و توقف در صورت دنیا بدون سیر درمعنا و باطن را نکوهش کرده و آن را نشان بیخردی انسان میشمرد.
هنرمندان مسلمان با انس و الفت و همدلی با حکما، سنت اسلامی را از طریق آثار هنری نمود دادهاند و انسانها را از ظاهری
نمادین به حقیقتی فراتر متذکر شدند.
هنرمند مسلمان با ادراک این معنا و ارزش به طراحی صورت پرداخته و با توجه به جنبهها و تعاریف عدل، اثر هنری
خویش را پدید میآورد. معماری دینی نیز با همین مبانی و مفاهیم به تجلی و ظهور معانی پرداخته است. در این مقاله ابتدا به
تعاریف عدل و ارزشهای منتج از آن به عنوان اصل و معنای نهفته در اثر پرداخته و سپس با توجه به این معانی به بررسی
صورت در قالب خانههای ایرانی میپردازیم.
-2 عدل، ارزشی بنیادین در اسلام و معماری
یکی از بارزترین ویژگیهای فعل الهی میباشد که مشتقات و معانی مختلف آن در متون « عدل » در جهانبینی اسلامی
اسلامی بیانگر اهمیت و بنیادین بودن این اصل برای خلق و ایجاد بهترین، منظمترین و زیباترین آثار است.
( (نقیزاده، 182:1385
خداوند به هنگام خلق انسان میفرماید:” الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ “ آن خدایی که تو را از عدم به وجود آورد و به
صورتی تمام و کامل بیاراست و به اعتدال برگزید”(انفطار: 7). به همین دلیل فلاسفه مسلمان مصداق بارز عدل را در عالم وجود
جستجو میکنند.
از آنجائی که در اندیشهی اسلامی عدالت دارای جایگاه بنیادی میباشد، به نحوی که هم در قرآن کریم و هم در سنت
دربارهی آن بحثهای فراوانی شده است، چهرههای گوناگون مسالهی عدل از جنبههای تکوینی، تشریعی، اخلاقی و اجتماعی
مورد بررسی قرار گرفته است. قرآن تصریح میکند که نظام هستی و آفرینش، بر عدل و توازن و بر اساس استحقاقها و
قابلیتها است. (علمی، 1181 ) در مبانی فکری شیعی نیز عدالت به عنوان یکی از اصول دینی و مذهبی مطرح و فرهنگ
تاریخی و اعتقادی شیعه همواره آن را جزء جداییناپذیر ایمام قلمداد کرده است. امام علی (ع) عدالت را در کنار جهاد، صبر و
( یقین به عنوان یکی از ستونهای چهارگانه ایمان تلقی میکند. (نهج البلاغه ، 1099:1351
با توجه به تعاریف عدل به عنوان اصول و ارزش اسلامی میتوان هر نوع ویژگی که به نوعی در جهت ایجاد تعادل در بنا و
نیز تعادل بصری میگردد را مرتبط با بحث عدل شمرد و برای آن هدف نهایی انتظامبخشی محیط را قائل بود.
نظم اصل و صفت بنیادین و ضروری همهی پدیدههای موجود در هستی و همچنین ویژگی بارز ساختههای انسان است.
ملحوظ داشتن نظم آنچنان اهمیت دارد که جملگی اصول و ویژگیهای دیگر را نیز میتوان به عنوان صفت نظم مورد استفاده
قرار داد. (نقی زاده، 178:1385 ) بورکهاردت در خصوص نظم در هنر اسلامی میگوید: وحدت و نظم هنر اسلامی، قانون حاکم
( بر بلورها را تداعی میکند. (بورکهاردت، 14:1370
ویژگیهای عمدهی ذیل را میتوان برگرفته از اندیشهی ظهور مفهوم عدل در معماری بیان کرد:
عدالت و تعادل
وحدت در کثرت و کثرت در وحدت
هماهنگی
توازن (ریتم و تواتر)
اندازه، تناسب و مقیاس
حد و حریم
سلسله مراتب
تقارن
فن ایستایی
بنابر آنچه ذکر شد شکل زیر را میتوان به عنوان مدل تحلیلی مولفههای مصداق عدل در معماری اسلامی دانست
