بادگیر ( شاهکار مهندسی ایران ).docx
مقدمه
بادگیرها سازه هایی هستند که از قرن ها پیش در مناطقی از خاورمیانه و مصر
با آب و هوای گرم و خشک و گرم و مرطوب ، به منظور جا به جایی و خنک کردن
هوای ساختمان ها مورد استفاده قرار می گرفته اند . در واقع ، کارکرد اصلی
بادگیرها ، هدایت هوای بیرون به داخل ساختمان ، خنک کردن نسبی و برقراری
جریان طبیعی هوا در محل کار و سکونت مردم در شهر ها و نقاط مختلف بوده است .
بادگیرها برای برقراری جریان هوا در آبانبارهای عمومی و خنک نگه داشتن آب
در این آبانبار نیز کاربرد داشته اند . ایران از جمله کشورهایی است که با
توجه به نوع معماری و آب و هوای آن ، به ویژه در شهرهای جنوبی و حاشیه ی
کویر ، از بادگیرها در شکل و اندازه های مختلف ، بهره گرفته است .
بادگیرها دارای سطح مقطع های چهار ، شش و یا هشت وجهی بوده و در بعضی از موارد نیز دایره ای هستند .
بررسی معماری سنتی و بافت شهرها و روستاهای مرکزی ، جنوبی و کویری ایران
نشان می دهد که عواملی نظیر آب و هوای گرم و خشک یا گرم و مرطوب و وجود
بادهای شدید فصلی ، تأثیر به سزایی در ساخت و استفاده از بادگیرها داشته
اند . آب و هوا و نوع اقلیم ، از پدیده هایی است که انسان همواره در طول
هزاران سال ، با بهره گیری از تجارب خود ، به نوعی با آن مقابله کرده است .
شهرها ، روستاها و مناطقی که در حاشیه ی کویر و نواحی گرم و خشک ایران
قرار دارند به علت شرایط اقلیمی حاکم ، ویژگی ها و ساختار معماری خاص خود
را دارند که آفتاب سوزان روز ، خنکی هوای شب ، بارش اندک نزولات آسمانی
همراه با تبخیر بسیار سریع ، هوای خشک با رطوبت نسبی پایین ، بادهای شدید ،
طوفان های شن و تفاوت دمای محسوس بین آفتاب و سایه ، از جمله ی این ویژگی
هاست .
صفحه 216
پیشینه ی بادگیرها در معماری ایران
در این قسمت ، تاریخچه بناهای قدیمی ایران که در آن ها اثری از بادگیر وجود دارد ، مورد بررسی قرار می گیرد .
کهن ترین بنایی که اثری از بادگیر در آن دیده می شود ، در شمال شرقی شهر بم
، بر بالا و دامنه ی صخره ای عظیم است که قلعه ای مستحکم را در آن پی
افکنده اند و اهالی محل ، آن را "ارگ" می نامند .در واقع ، این بنای سترگ ،
شهر قدیم بم است . ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه های نظامی بسیار مهم و
تاریخی به شمار می رود .
ارگ بم ، نمونه ی کاملی از شیوه های معماری ایران است و نمونه های متنوعی
از قرن ها معماری در آن به چشم می خورد ، ارگ بم که بزرگ ترین مجموعه ی
خشتی جهان است ، به شکل قلعه ای پرشکوه برفراز تپه ای به ارتفاع 61 متر ،
هم چون تاجی مرصع بر سر بناهای تاریخی ایران ، درخششی جاودانه دارد .
براساس شواهد تاریخی ، زندگی در بم و اطراف آن از شش هزار سال قبل شکل
گرفته و در دورانی از تاریخ ، در مکانی که امروزه ارگ قرار گرفته ، جمعیتی
از انسان ها متمرکز شده اند . پیرامون ارگ بم ، حکایت های تاریخی که گاه به
افسانه می ماند ، فراوان است . ولی سعی بر این است که مستندترین موضوعات
باستان شناسی ، با مدد از تاریخ و معماری ، در معرفی هر چه بهتر این بنای
بزرگ ، به کار گرفته شود .
صفحه 217
سابقه ی تاریخی ارگ بم ، به موجب نوشته های تاریخی ، از جمله تاریخ وزیری و
حدود العالم ، به دو هزار سال پیش می رسد . شواهد زیادی از جمله وضعیت
پلان مرکزی و تعدادی خشت موجود در خانه ی حاکم و خانه ی رئیس سرباز خانه ،
این ادعا را به اثبات می رساند . از مجموع نوشته های دوران اسلامی و بررسی
های مقدماتی معماری و باستان شناسی ، می توان نتیجه گرفت که ارگ ، قبل از
حکومت ساسانی و احتمالاً در دوره اشکانی ، ساخته شده و چند حصار و دروازه
در اطراف آن وجود داشته است . پژوهش در نحوه ی زندگی و تاریخ ارگ ، مستلزم
یک سری کاوش های منظم باستان شناسی است . ولی آن چه مسلم است این که سابقه ی
تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول تاریخ نیز ارگ ، بارها مورد
یورش قرار گرفته و بازسازی شده است . ارگ بم با این سابقه ی طولانی تا حدود
180 سال پیش از این ، محل سکونت عده ای از اهالی بم بوده ولی پس از مهاجرت
مردم از آن جا و خالی شدن آن ، به دست فراموشی سپرده شده است .
این شهر قدیمی ، از چهار قسمت خندق گرداگرد حصار ، برج های دیده بانی ،
مدخل قدیمی ، کوچه ها و خانه ها تشکیل شده است . از سمت شمال شرقی ، یک
حصار و از طرف جنوب چهار حصار ، قلعه را در بر میگیرد ( دور تا دور قلعه ،
خندقی ژرف است که آن را از یورش ها در امان داشته است ) . در مجموع ، 38
برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی
عمیق از اطراف جدا می کرده است . بدون شک ، ایجاد قلعه ی ارگ بم بر بلندای
تپه ای سنگی باید دارای موقعیت سوق الجیشی مهمی باشد . در میان این شهر ،
عمارت یا قلعه ی حاکم نشین ، روی صخره ای طبیعی بنا شده است . عمارت ، پنج
طبقه و از خشت خام ساخته شده است . واحدهای شناخته شده ی گوناگون این
صفحه 218
مجموعه ، به ترتیب عبارتند از : ورودی و محله عام نشین ، دروازه دوم و
اصطبل ، دروازه ی سوم ، سرباز خانه و تشکیلات مربوط به آن ، ساختمان مرکزی
یا حاکم نشین ، واحد های شناخته شده در عامه نشین شامل : راهرو اصلی
(بازار) ، مسجد جامع ، نماز خانه ، حسینیه ، کاروانسرا ، آبانبار ، میدان ،
مدرسه ، ساباط جهودها ، حمام و زورخانه و تعدادی خانه ی قدیمی در محله ی
عام نشین است . خانه های عمومی کنار کوه ، روی زمین مسطح بنا شده و از نظر
شهر سازی و تشکیلات زندگی شهری ، مجموعه ی کاملی است که تا حدودی نیازهای
وابسته به اجتماع زمان خود را رفع می کرده است .
برخی از خانه های عام نشین از اهمیت خاصی برخوردارند ، زیرا این خانه ها
شامل بیرونی و اندرونی ، بادگیر ، ایوان ، اتاق های زمستانی و تابستانی و
محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر
گرفته شده است . تقریباً بیشتر خانه های عمومی ، متصل به هم ساخته شده و
غالب آن ها به یکدیگر راه دارند . در بعضی خانه ها ، حمام اختصاصی به چشم
می خورد و در کنار تعدادی از آن ها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند .
تعدادی از خانه های ارگ ، بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستون ها به
صورت دو طبقه ساخته شده اند که این امر ، نشان دهنده ی روند ازدیاد جمعیت
در یکی از دوره های گذشته است . در میان خانه های عمومی ، تضادهایی از نظر
وسعت ، حجم و استقامت مشاهده می شود .
از تاریخچه ی ساخت بادگیرهای موجود در ارگ بم ، اطلاعات دقیقی وجود ندارد
ولی با توجه به مدارک و مستندات موجود ، آن ها به دوران صفویه می رسد .
بنای دیگری که در آن اثری از بادگیر بوده ، مدرسه ی غیاثیه ی روستای خرگرد ، از توابع خواف است که مربوط به دوره ی اسلامی می باشد .
مدرسه ی غیاثیه ی خرگرد ، تنها اثر به جا مانده از شهر خرگرد قدیم است که
آن را بین سالهای 848-846 هجری قمری ساخته اند . این بنا به فرمان خواجه
غیاث الدین پیر احمد خوافی ،
صفحه 219
وزیر شاهرخ بهادر تیموری و توسط دو برادر معمار به نام های " قوام الدین "
و " غیاث الدین " شیرازی ، در دو طبقه با 32 حجره ساخته شده و هشت تالار
در گوشه ها ، دو تالار بزرگ در طرفین با هشتی ورودی و با کاربری مسجد و
مدرسه بنا گردیده است .
آبانبارهای جِنُک ( 878 هجری قمری ) ، امیر چخماق یزد ( قرن نهم هجری
قمری ) ، ملا حسن فیروز آباد میبد ( 940 هجری قمری ) ، محله ی بالای فیروز
آباد میبد ( 951 هجری قمری ) ، محله ی مصلای عتیق کوچک یزد ( 957 هجری قمری
) ، باغ گندم یزد ( 971 هجری قمری) ، خانقاه فیروز آباد میبد ( 974 هجری
قمری ) ، شاه ولی تفت ( 981 هجری قمری ) ، بُرسّه ی تفت ( 989 هجری قمری ) ،
خواجه / دو دهنه ی یزد ( 997 هجری قمری ) ، مال میر یزد ( اواسط قرن دهم
هجری قمری ) ، دروازه ی مهریز ( نیمه ی دوم قرن دهم هجری قمری ) ، دروازه
شاهی یزد ( نیمه دوم قرن دهم هجری قمری ) ، خلف باغ یزد ( 1025 هجری قمری )
، چهار سوق یزد (1033 هجری قمری) ، توده رکن آباد یزد ( 1039 هجری قمری ) ،
پای برج یزد ( 1045 هجری قمری ) و ابوالمعالی یزد ( 1047 هجری قمری )
بناهای عام المنفعه ای با یک تا پنج بادگیر هستند .
در فاصله حدود 20 کیلومتری شمال گناباد و مجاور پاسگاه پلیس راه ، مجموعه ی
عظیم معماری محصور در برج و بارو دیده می شود که به « عمرانی » شهرت دارد .
روستای عمرانی در قرن یازدهم هجری قمری بنا شده است . این روستا تا حدود
سی سال پیش ، مسکونی و آباد بوده و در حال حاضر هم بافت قدیمی و تاریخی خود
را کاملاً حفظ کرده و بادگیرها و تأسیسات دفاعی آن هنوز پابرجاست . روستای
عمرانی ، علاوه بر معابر و بقایای معماری سنتی ارزشمند ، دارای یک مسجد ،
حمام ، رباط و دو آبانبار بزرگ ، متعلق به دوران سلجوقی تا صفوی نیز هست .
روستای متروکه ی " عمرانی " به عنوان الگویی از یک آبادی کویری ، قابل
مطالعه است . آن چه در این روستا قابل توجه می باشد ، عناصر و فضایی است که
ساکنین برای سازگاری خود با اقلیم گرم و کویری آن ایجاد کرده اند .
صفحه 220
مجموعه ی کاخ گلستان ، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران ، محل
اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و کهن ترین بناهای پایتخت دویست
ساله ی ایران است که در آن بادگیرهای زیبای کاشی کاری شده ای وجود دارد .
سابقه ی تاریخی ارگ سلطنتی تهران ، به روزگار صفویه باز می گردد . شاه عباس
صفوی ، در قسمت شمالی حصار طهماسبی ، چهار باغ و چنارستانی بنا کرد که
بعدها دیوار بلندی اطراف آن ساخته شد و عمارت های مقر سلطنتی نیز داخل آن
جا گرفت . وی این فضا را " ارگ " نامید . در اواخر عهد صفوی ، تهران ، گاه
مقر موقت دربار شاهان صفوی بود و حتی شاه سلیمان (1105 – 1177 هجر
